Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Dwarskijken: Costanza’s verminking

door

Een presentatie van kunstwerken van Anne Wenzel over geweld tegen vrouwen, past naadloos op een actie van de jaloerse beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini

Ergens in de Santa Maria Maggiore in Rome moet Costanza Piccolomini begraven liggen. Costanza werd geboren in 1614 in Viterbo en behoorde tot een mindere tak van de illustere Sienese Piccolomini-familie die twee pausen (Pius II en Pius III) heeft voortgebracht. Een vriendin wees me, vlak voor mijn vertrek naar Rome, erop dat ik de mensheid een enorme dienst zou kunnen bewijzen door in de Santa Maria Maggiore te vragen naar het graf. Zij had het zelf enkele weken eerder gedaan, maar toen moest het kerkpersoneel het antwoord schuldig blijven. Als de vraag nog eens gesteld zou worden, zo was haar redenering, zou de kwestie tot op de bodem worden uitgezocht, met een informatiebordje als gevolg. Helaas kwam de Santa Maria Maggiore in mijn plannen niet voor, dus de mensheid zal nog even op het bordje moeten wachten. Maar er valt wel wat over Costanza Piccolomini te zeggen.

Verwarring
Om te beginnen kan het kerkpersoneel aanvoeren dat ze niet van alle graven weten wie er ligt. En als ze dat al zouden weten, is het de vraag of ze op de hoogte zijn van de geschiedenis van deze persoon. Zo zou het hier ook kunnen gaan om een andere Costanza Piccolomini, namelijk één die in 1553 werd geboren in Napels. Zij had een veel directere bloedlijn naar Pius II en Pius III en was in behoorlijk invloedrijk in Rome. Zo was zij verantwoordelijk voor de bouw van de Sant’ Andrea della Valle, waar zich door haar inzet ook cenotafen van de twee Piccolomini-pausen bevinden. Deze Costanza overleed echter in 1610 in een Napolitaans klooster en het is minder waarschijnlijk dat zij in de Santa Maria Maggiore begraven zou liggen dan de eerstgenoemde Costanza.

Portretbuste
De Costanza Piccolomini waar we het hier over hebben, verhuisde van Viterbo naar Rome en trouwde daar in 1632 met de beeldhouwer Matteo Bonarelli (of Bonucelli, daarin zijn de bronnen niet eenduidig). Deze Matteo Bonarelli werd waarschijnlijk vier jaar later assistent van Gian Lorenzo Bernini. Zo werkten beiden samen in de Sint Pieter. Via Bonarelli zal Bernini ook kennis hebben gemaakt met diens echtgenote. Bernini vereeuwigde haar in een marmeren portret, dat opvallend naturalistisch is en dat bewaard wordt in het Museo Nazionale di Bargello in Florence.

Under Construction
In de winter van 2020 was er in het trappenhuis van Museum Het Valkhof in Nijmegen een opvallende installatie te zien. Grote geboetseerde portretbustes van vrouwen, omgevallen sokkels, verfvlekken op de muren. Daarbij riepen de beelden van een afstand herinneringen op aan vroeger eeuwen, maar nadere beschouwing leerde dat er hier en daar stevig op de beelden was ingehakt. Dan zijn ook de statements I am my own prophet en Don’t fear freedom te lezen. Under construction is de titel van deze installatie van Anne Wenzel, die inmiddels door het museum is aangekocht. Waar de sokkels zijn omgevallen en de verfvlekken iets van opstand suggereren, staan de vrouwenbeelden nog trots overeind. “Het is een ode aan de vrouw die haar rechten opeist in een eeuwenlange strijd die nog altijd ‘under construction’ is”, schrijft het museum in het persbericht over de aankoop.

Verminking
Ik moest aan het werk van Anne Wenzel denken, toen ik las hoe het Costanza verder was vergaan. Want niet alleen was ze model voor Bernini, ze werd ook zijn minnares. Hoe lang dat geduurd heeft, is niet bekend, maar wel weten we dat Costanza ook een verhouding had met Bernini’s broer Luigi. Toen Gian Lorenzo Bernini daarvan hoorde heeft hij meermaals getracht zijn broer te vermoorden. Een knecht gaf hij opdracht om Costanza te verminken. Met een scherp mes kreeg Costanza een haal over haar gezicht, waarna ze voor de rest van haar leven getekend was. Het kwam de knecht op een gevangenisstraf te staan, terwijl Bernini er met een geldboete van af kwam, die hem ook nog eens door paus Urbanus VIII werd kwijtgescholden.

Kunsthandel
Hoe de verhoudingen tussen Costanza Piccolomini en de beide broers Bernini na de aanslag zijn geweest, is niet bekend. Costanza bouwde in Rome een bloeiende kunsthandel op en had bijvoorbeeld een Poussin in haar bezit. Na het overlijden van haar echtgenoot Matteo zette ze die handel nog voort. Het is mogelijk dat ze daarbij nog steun heeft gekregen van een of beide Bernini’s. Na haar overlijden werd Costanza niet begraven bij haar man Matteo, maar vermoedelijk dus in de Santa Maria Maggiore, de kerk waar jaren later ook Gian Lorenzo en Luigi Bernini begraven werden. Alleen het kerkpersoneel is hier niet van op de hoogte.

Dwarskijken, Gian Lorenzo Bernini, Costanza Piccolomini, Anne Wenzel

Dwarskijken: Emotie

door Reageer

In 1893 schilderde Edvard Munch zijn eerste versie van De schreeuw. Er zouden er nog drie geschilderde volgen plus nog enkele uitgevoerd als lithografie. Overigens is het niet de centrale figuur die schreeuw, maar de natuur. De figuur bedekt juist de oren om zich tegen de oerschreeuw te beschermen. De schreeuw werd een iconisch beeld van wanhoop over en angst voor alles wat er mis is in de wereld en is inmiddels ontelbare keren verwerkt door cartoonisten over de hele wereld.  

Op 24 september werd Annemiek van Vleuten wereldkampioen wielrennen. Een valpartij met een scheurtje in de elleboog tot gevolg, had haar bijna aan de kant gehouden. Ze zou in dienst rijden van ploeggenoten, maar kwam uiteindelijk toch als eerste over de eindstreep. Haar schreeuw na afloop tijdens een interview laat zoveel zien: blijdschap, ongeloof, pijn, onverzettelijkheid. De iconische status van Munch zal het beeld van Van Vleuten niet bereiken. Maar in Van Vleutens schreeuw waren veel meer verschillende emoties gebundeld en daarmee is het dé schreeuw van 2022.

Dwarskijken: Bauhaus-vrouwen

door 1 Reactie

Vorig jaar schilderde de Chinese kunstenares Chen Ke Bauhaus Gal, een portret van vier jonge vrouwen. In een filmpje vertelt ze over een boek over het Bauhaus, de beroemde kunstopleiding die architect Walter Gropius in 1919 in Weimar oprichtte. Wat haar trof was dat er zo veel jonge vrouwen studeerden. Een foto van vier van hen gebruikte Chen als uitgangspunt oorn haar schilderij. Wie de vrouwen zijn is bekend: Alexa von Porembsky, Lena Amsel, Ruth Landshoff en Anne Marie Jauss. Nieuwsgierig of zij na hun opleiding als kunstenaar zijn doorgebroken googelde ik ze een voor een. En wat bleek: geen van vieren heeft ooit aan het Bauhaus gestudeerd.

Alexa von Porembsky was actrice. Tussen 1928 en 1981 speelde ze in zo’n tachtig films, maar altijd kleine bijrollen. Lena Amsel begon als danseres en werd vervolgens ook actrice. Zij speelde hoofdrollen in zes korte films en een lange, maar verongelukte in 1929 bij een ongeluk tijdens een autorace die ze samen met kunstenaar André Dérain had georganiseerd. Ruth Landshoff acteerde in één film, de beroemde Nosferatu van F.W. Murnau, als de zuster van hoofdpersoon Graf Orlok, maar wordt vooral als schrijfster herinnerd. Anne Marie Jauss ten slotte is de enige van het viertal die enige naam maakte als beeldend kunstenaar. Zij schilderde, maar genoot haar opleiding kortstondig in München, waarna ze zich als autodidact verder ontwikkelde. Dus geen van vieren heeft ooit als student het Bauhaus bezocht.

Is er dan helemaal geen enkele link met het Bauhaus? Jawel, de maker van de foto studeerde er. Otto Umbehr schreef zich in 1921 in, maar vertrok twee jaar later naar Berlijn. Mede op aanraden van zijn vriend Paul Citroen koos hij voor de fotografie. Onder het pseudoniem Umbo fotografeerde hij op een manier die afweek van de wat meer zakelijke aanpak die collega-fotografen in Duitsland voorstonden. Umbehrs foto’s worden gekenmerkt door sterke contrasten en ongebruikelijke perspectieven, die ze iets poëtisch geven. In 1928 richtte Umbehr Dephot (Deutsche Photodienst) op, dat In 1933 door de nazi’s gesloten werd. Hij bleef werken als fotojournalist. Er is betrekkelijk weinig werk van Umbehr bewaard gebleven, nadat in 1943 zijn archief met naar schatting 50.000 tot 60.000 negatieven door een bombardement vernietigd werd.

Behalve het ontbreken van een directe link tussen de vrouwen en het Bauhaus is er nog iets anders aan de hand met de foto die Chen Ke gebruikte: hij is spiegelbeeldig. Op afbeelding zoeken via Google levert ongeveer net zo veel resultaten van Umbehrs origineel als van het spiegelbeeld. Daarbij is er links en rechts wat weggesneden van het origineel, waardoor de vrouwen meer geïsoleerd zijn van hun omgeving en nog expressiever overkomen.
Is dit speigelbeeld als bron voor het schilderij een probleem? Geenszins. Bauhaus Gal is een krachtig autonoom kunstwerk, dat gezien kan worden als een eerbetoon aan generaties vrouwen, die eerder dan Chen Ke, kozen voor de kunst.

Dwarskijken: Lucy

door 1 Reactie

Dwarskijken, Lucy, Luc Besson, Michelangelo, John Lennon en Paul McCartney

In 1974 ontdekte de Amerikaanse paleoantropoloog Donald Johanson in de deelstaat Afar in Ethiopië een skelet. Nader onderzoek leerde hem dat het de beenderen van een vrouw betrof en dat ze meer dan drie miljoen jaar oud moesten zijn. Ook concludeerde Johanson uit bepaalde kenmerken van het skelet dat hij te maken moest hebben met de vroegste mensachtige uit de geschiedenis. Hij gaf haar de wetenschappelijke naam Australopithecus Afarensis, Australopithecus naar het typesoort, zoals de Australische antropoloog in 1925 benoemd had, en Afarensis als verwijzing naar de vindplaats in Afar. Maar Johanson gaf zijn vondst ook een populaire naam: Lucy.

Dat Lucy Lucy ging heten, is te danken aan John Lennon en Paul MacCartney. Johns zoon Julian liet als drei-jarige op een dag een tekening aan zijn vader zien. “That’s Lucy in the sky with diamonds”, zei hij over een klasgenootje die hij had getekend. Lennon schreef er een song over die op het legendarische album Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band terechtkwam. Dat album werd zo legendarisch, niet alleen door de songs, maar ook door het gebruik van bijzondere instrumenten en de vernieuwende opnametechniek, en niet te vergeten door de albumhoes, ontworpen door Peter Blake. Blake wordt gezien als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Popart in Groot-Brittannië.

In 2014 maakte de Franse cineast de film Lucy. Een jonge vrouw krijgt tegen haar zin een pakket synthetische drugs geïmplanteerd met de opdracht dit naar New York te smokkelen. Maar het pakket begint te lekken, waardoor ze in staat is om uiteindelijk 100 procent van haar hersencapaciteit te ontwikkelen in plaats van de gebruikelijke 10 procent, waartoe wetenschappers in de film de mens in staat achten. De film is een crossover tussen een razendsnelle actiefilm en science fiction, waarin een fascinerend spel gespeeld wordt met ruimte en tijd. In de apotheose, het moment dat Lucy daadwerkelijk haar hersencapaciteit kan benutten, reist ze in een mum van tijd miljoenen jaren terug en komt ze oog in oog te staan met Lucy, de Australopithecus Afarensis.

En om dat in beeld te brengen gaat Besson te leen bij Michelangelo. Het beroemde detail uit De Schepping van Adam, de twee vingers die elkaar bijna raken, markeert in de film ook min of meer het begin van de mensheid. De 21-eeuwse Lucy draagt met haar aanraking als het ware al haar kennis over aan de Lucy, die gezien wordt als de eerste mensachtige. Nou is het beeld bij Michelangelo en Besson nagenoeg hetzelfde, maar de betekenis is tegengesteld. Bij Michelangelo is de schepping misschien wel de belangrijkste daad van God ooit, terwijl het bij Besson het begin is van miljoenen jaren evolutie. Tenzij je vindt dat Lucy, als ultieme mens in haar ultieme moment de mensheid herschept. Dan is er geen sprake meer van een tegenstelling, maar juist van een herhaling.

Dwarskijken: Leunend liggen

door Reageer

Dwarskijken, Michelangelo, Édouard Manet, De schepping van Adam, Le déjeuner sur l'herbe

Tussen 1508 en 1512 beschilderde Michelangelo het plafond van de Sixtijnse Kapel Rome.  Opdrachtgever was paus Julius II, die het oorspronkelijke azuurblauwe plafond met gouden sterren maar niets vond. De kapel, gebouwd in opdracht van paus Sixtus IV en naar wie zij genoemd werd, was bij aanvang van Michelangelo’s schilderwerk 25 jaar oud. Centraal in de schildering staat De schepping van Adam, met links, achteroverleunend Adam en rechts, haast overrompelend God, die met zijn vinger de vinger van Adam raakt. Het is een van de iconische voorstellingen uit de kunstgeschiedenis.

Een heel andere iconische voorstelling schilderde Edouard Manet 350 jaar later. In een bos zien we twee mannen geheel gekleed samen met een naakte vrouw de lunch gebruiken. In de achtergrond zien we een schaars geklede vrouw in een ven staan. Manets Le déjeuner sur l’herbe riep nog al wat weerstand op. Een naakte vrouw in het gezelschap van twee mannen was absoluut not done. Dat de naakte vrouw bovendien haar blik brutaal naar de kijker wendt speelde ook een rol. En ten slotte was er, puur technisch, veel kritiek op de manier van schilderen. Het doek werd in 1863 geweigerd voor de Salon. Het werd in dat jaar wel getoond op de Salon des Réfusées, zij het naar verluidt, gekuist. Hoe is niet helemaal duidelijk.

De overeenkomst tussen Michelangelo's Adam en een van Manets mannelijke personages beter zichtbaar gemaakt

Tussen Michelangelo’s Schepping en Manets Déjeuner is een interessante overeenkomst. Kijk naar de houding van Adam, leunend op zijn rechterarm, rechterbeen min of meer gestrekt met de knie en de voet naar buiten gedraaid, zijn linkerbeen opgetrokken en zijn linkerarm naar voren wijzend. Dit is exact de houding, maar dan in spiegelbeeld, van de man rechts op Manets schilderij. De overeenkomst is goed te zien als de man met een fotobewerkingsprogramma omdraaien. Overigens is bekend wie model zat voor deze man. Dat was Eugène Manet, een jongere broer van Édouard.

Het oordeel van Paris door Marcantonio Raimondi (detail)
Uitsnede uit Het oordeel van Paris van Marcantonio Raimondi

Waar Michelangelo de schepping van de mens en het ontstaan van de mensheid wilde verbeelden, wilde Manet vooral provoceren en de kleinburgerlijke moraal aan de kaak stellen. In die zin kan het verschil in betekenis nauwelijks groter worden opgevat. Maar de gelijkenis van Adam en de zittende man rechts is niet toevallig. Van Manet is bekend dat hij zich baseerde op een prent van Marcantonio Raimondi. Raimondi was een tijdgenoot van Michelangelo en de belangrijkste graveur van zijn tijd. Van hem is bekend dat hij er veelvuldig op los kopieerde. Zo zou zijn Oordeel van Paris, de prent die Manet gebruikte, een kopie zijn van een schilderij van Rafaël. Rechts in deze prent zien we een scène met twee mannen en een vrouw, hier alle drie naakt, die Manet aan zijn compositie hielpen.
Zou Manet door een van zijn personages letterlijk te spiegelen aan Michelangelo’s Adam zo de ultieme provocatie hebben willen creëren? Hoe langer ik er over nadenk, des te meer wil ik het gaan geloven.