Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Dwarskijken: Witte mannen

door Reageer

Dwarskijken, Rein Dool, Rembrandt van Rijn

Een van de redenen dat Rembrandts Nachtwacht, ons ‘nationale’ schilderij, zo beroemd is, zit hem in de opstelling. Waar doorsnee schuttersstukken strak in het gelid – een beetje als een moderne elftalfoto – geposeerd waren, deed Rembrandt voorkomen alsof hij dit zooitje ongeregeld ’s avonds was tegengekomen. Nog steeds staan de belangrijkste personen in het midden, maar verder is het erg vernieuwend. Zo’n schuttersstuk is ook een momentopname. Je ziet in een oogopslag wie er op dat moment allemaal deel van uitmaakten. Anders is dat bij een portrettengalerij, waar juist beeltenissen te vinden zijn van personen die op enig moment dezelfde functie hebben vervuld.

Vier minister-presidenten die in Nijmegen rechten hebben gestudeerd, vastgelegd door Marijke van Balen

Minister-president
Een mooi voorbeeld van zo’n galerij is het rijtje van vier portretten van Marijke van Balen in het Grotiusgebouw, het onderkomen van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, in Nijmegen. Vier witte mannen die ooit rechten hebben gestudeerd. Kijk ernaar zonder enige voorkennis en je kunt je afvragen waarom hier geen vrouwen geportretteerd zijn, terwijl er misschien wel minstens zoveel vrouwen rechten studeren als mannen. Maar Louis Beel, Victor Marijnen, Jo Cals en Dries van Agt hangen hier omdat zij in Nijmegen rechten hebben gestudeerd én later minister-president van Nederland zijn geworden.

Acht stadsdichters van Nijmegen, vastgelegd door Mireille Ligterink

Stadsdichter
Een ander mooi voorbeeld is de reeks Nijmeegse stadsdichters van Mireille Ligterink in de openbare bibliotheek in Nijmegen. Wie de reeks aanschouwt, ziet eerst vier witte mannen (Merijn Hilte, Victor Vroomkoning, Jaap Robben, en Dennis Gaens), daarna drie vrouwen (Marijke Hanegraaf, Frouke Arns, Amal Karam) en ten slotte weer een man (Wout Waanders). De huidige stadsdichter Heidi Koren krijgt haar portret pas als haar termijn is afgelopen. Inmiddels is er meer balans tussen mannen en vrouwen dan aan de begintijd.

Universiteitsbestuur
In Leiden ontstond enkele weken geleden ophef over een schilderij dat daar in het Academiegebouw van de universiteit hangt. Iemand had aanstoot genomen aan het feit dat er op het schilderij uitsluitend oude witte mannen zijn afgebeeld. En die klacht vond gehoor, want spoorslags haalden enkele mensen verbonden aan de Leidse universiteit het groepsportret, geschilderd door Rein Dool, van de muur. Het zou niet meer van deze tijd zijn, was het argument. Nee, dat klopt, het is een portret uit 1976 van het toenmalige universiteitsbestuur. En zelfs toen was het mogelijk al niet meer van die tijd. De zes afgebeelde mannen zijn allerminst levensecht weergegeven. Sterker nog, het werk heeft iets van een karikatuur. De ironie druipt er bij wijze van spreken van af.

Staalmeesters
Er is een schilderij van de al genoemde Rembrandt, dat qua informele setting wel doet denken aan het portret van Rein Dool: de Staalmeesters. Voor zover ik weet heeft daar nog nooit iemand aanstoot aan genomen. Terwijl er toch ook alleen maar witte mannen op staan. Kennelijk waren het in de 17e eeuw alleen mannen – het was nota bene een erebaantje – die de kwaliteit van partijen laken keurden. Zoals ik ook nog nooit iemand heb horen klagen dat het Burgerweeshuis in Amsterdam in 1683 uitsluitend regentessen had, die werden vereeuwigd door Adriaen Backer.

De regentessen van het Burgerweeshuis, vastgelegd door Adriaen Backer

Regentessen
In haar wekelijkse rubriek Het oog van De Wolf in dagblad Trouw schreef op 11 januari van dit jaar kunstcritica Joke de Wolf over het groepsportret van Backer: “Wat we zeker weten, is dat ze hun werk zo belangrijk vonden dat ze een gerenommeerd kunstenaar opdracht gaven hun groepsportret te schilderen, bijna 3 bij 2 meter groot. En dat hij hen daarmee een gezicht en een reputatie gaf waar we bijna 350 jaar later nog steeds met bewondering naar kunnen kijken.”

Vrouwenportretten
Nu oppert De Wolf, omdat Dools schilderij niet in een museum hangt, maar in een semi-openbaar gebouw, om het groepsportret te omringen met schilderijen waarop vrouwen een vooraanstaande plek hebben. Ik denk niet dat dat de juiste oplossing is. Vanuit het oogpunt van gelijkheid zou het een logische stap zijn en toe te juichen. Maar in de praktijk benadrukt het juist die ongelijkheid. Door bijvoorbeeld bij de vier minister-presidenten ook vrouwenportretten te hangen, verander je de geschiedenis niet. Het is een representatie van vroeger, niet van nu. En meer vrouwen op schilderijen in het Academiegebouw veranderen niets aan het feit dat de vorig jaar aangetreden Hester Bijl de eerste vrouwelijke rector magnificus is sinds de oprichting van de universiteit in 1575. Met haar portret prominent op de plek van Dools groepsportret zal de kritiek luiden dat ze zichzelf waarschijnlijk heel belangrijk vindt. Maar in de toekomst zal ze zeker ergens in het gebouw een vooraanstaande plek mogen krijgen.  

Weten waar je naar kijkt, is volgens mij het allerbelangrijkst. En met leren kijken naar kunst kun je niet vroeg genoeg beginnen. Zodat je, bij het zien van een schilderij als dat van Rein Dool, je ervan bewust bent dat het een situatie van toen laat zien, maar zeker niet wil uitdragen dat dat anno 2022 nog altijd de norm zou moeten zijn. En dan mag je je er nog steeds ongemakkelijk bij voelen, maar weghalen is niet de oplossing. Want is dat niet wat kunst doet: je aan het denken zetten hoe jij je tot de uitgebeelde werkelijkheid verhoudt. En dan moet het uiteindelijk niet uitmaken of we Dools portret vandaag in het Academiegebouw in Leiden zien of over een maand in het Dordts Museum.

Dwarskijken: Cecilia en de Sirenen

door Reageer

Vijf jaar geleden schreef ik over de heilige Cecilia, over het beeld van Stefano Maderno in de Santa Cecilia in Trastevere en de gekleurde kopie in de Sainte Cécile, de kathedraal van Albi. Onlangs ontdekte ik dat er nog een kopie van Maderno’s beeld bestaat, en wel een geschilderde. De maker is de 19e-eeuwse schilder Adolphe Lalyre.

Adolphe Lalyre werd geboren in 1848, genoot zijn opleiding aan de École des Beaux Arts in Parijs en exposeerde vanaf 1876 gedurende 53 jaar op de Salon des artistes françaises. In het begin van zijn loopbaan schilderde hij nog wel religieuze voorstellingen en vrouwelijke heiligen, maar al snel legde hij zich toe op het schilderen van najaden, waternimfen uit de Griekse mythologie en vrouwelijke naakten. Het leverde hem de bijnaam ‘schilder van sirenen’ op.

Lalyre schilderde twee keer een voorstelling van de heilige Cecilia. Zijn schilderij uit 1883 toont Cecilia, naakt achterover leunend en omringd door andere heiligen en engelen. In haar linker hand houdt ze een kruis gemaakt van twijgen. Anatomisch is het lichaam van Cecilia niet bepaald overtuigend. In 1896 schilderde Lalyre Cecilia opnieuw en wederom is ze naakt. Maar dit keer is de heilige weergegeven in een houding die direct van het beeld van Maderno is afgeleid. Waarom Lalyre de heilige Cecilia twee keer naakt heeft geschilderd is zeer de vraag. Bij Maderno is de heilige immers wel gekleed.

Drie keer Cecilia, van Stefano Maderno, van een onbekende kunstenaar in Albi en van Adolphe Lalyre

Dit gegeven plus Lalyres bijnaam deden me denken aan een film die ik eens zag, Sirens. In opdracht van een bisschop reizen een anglicaanse priester (Hugh Grant) en zijn preutse vrouw (Tara Fitzgerald) naar Australië om daar de vrijgevochten schilder Norman Lindsay (Sam Neill) te overreden om zijn heiligschennende schilderij van een gekruisigde Venus terug te trekken. Lindsay is dat geenszins van plan en gaat door met het produceren van frivole en zinnenprikkelende schilderijen, waarbij de priester en zijn vrouw voortdurend geconfronteerd worden met de naakte modellen die Lindsay inspireren.

Zo ongeveer stel ik me Lalyre ook voor, als schilder van erotische voorstellingen, die hij trachtte te verantwoorden door er via de titel  en symboliek als stralenkransen een religieus tintje aan te geven. In 1910 publiceerde Lalyre een boek, Le Nu féminin à tavers des l’âges, Het vrouwelijk naakt door de eeuwen heen. Dat wijst er hoogstwaarschijnlijk op waar Adolphe Lalyres werkelijke interesse lag.  





Kunst en klimaat

door Reageer

Andy Warhol, kunst en klimaat

Desperate times call for desperate measures. De oude Griekse geneeskundige Hippocrates wist het 2400 jaar geleden al. Misschien bedoelde hij het niet in een maatschappelijke context, maar meer als een soort zachte heelmeesters maken stinkende wonden. En hij zal het zeker niet in het Engels geformuleerd hebben. Wie dat ook niet deed was Erasmus, die een kleine 2000 jaar na Hippocrates in zijn Adagia schreef: Malo nodo, malus quærendus cuneus. Of in vertaling: voor een harde knoop moet een harde wig gezocht worden.

Tegenwoordig vinden we vrouwenkiesrecht de normaalste zaak van de wereld. Maar iets meer dan een eeuw geleden moest dit in Engeland bevochten worden. Letterlijk. Ruim twee jaar lang waren er aanslagen op hooggeplaatste personen en brandstichtingen. Tijdens een paardenrace verscheen plotseling Emily Davison in de baan, die probeerde de race te verstoren door een greep te doen naar de leidsels van het paard van koning George V. Ze raakte dermate zwaargewond, dat ze haar actie met de dood heeft moeten bekopen. Van wie we ook de naam nog weten is Mary Richardson. Een dag nadat Emmeline Pankhurst was gearresteerd bezocht ze de National Gallery, waar ze met een scherp mes zeven keer inhakte op de Rokeby Venus van Diego Velazquez. Ze werd voor haar daad gestraft met zes maanden gevangenis.

Op 18 oktober gooiden klimaatactivisten Phoebe Plummer en Anna Holland in dezelfde National Gallery een blik soep over de Zonnebloemen van Van Gogh. Een paar dagen later werd in het Barberini Museum in Potsdam Les Meules van Claude Monet besmeurd met aardappelpuree. Op 28 oktober was Het meisje met de parel van Johannes Vermeer in het Mauritshuis het slachtoffer. Ook hier werd soep gebruikt en lijmden activisten zich vast. En ten slotte lijmden in de National Gallery in Canberra , Australië twee activisten zich vast aan Andy Warhols Campbell Soup Cans.

Anders dan Richardson waren de activisten niet uit op vernieling van de kunstwerken. Vooraf hadden ze zich ervan vergewist dat de werken achter glas zaten. Toch waren de reacties niet mals. Blijf van onze kunstwerken af, was de algemene teneur. Maar ondertussen is er wel aandacht en wordt er wel over gepraat. Daarbij is het misschien niet toevallig dat juist de kunst slachtoffer is. Aan kunst kleeft het idee dat het voor de elite is en een speeltje voor de superrijken (denk aan de krankzinnige prijzen die worden neergeteld voor werken uit de collectie van oud-Microsoft-topman Paul Allen). En laten dat nou de mensen zijn die de macht en de middelen hebben om écht iets te veranderen.

Zelf zou ik het mooi gevonden hebben als er uitsluitend soep gegooid was en geen aardappelpuree. En uiteraard bij voorkeur Campbell soep. Op die manier had de suggestie gewekt kunnen worden dat het ging om gecoördineerde acties waarvoor het initiatief afkomstig was van een kunstenaarscollectief.

En ja, uiteraard moeten we zuinig zijn op kunst, maar we moeten nog veel zuiniger zijn op de aarde. Want wat moeten we met kunst als we geen leefbare wereld meer hebben? En misschien zeggen mensen over honderd jaar opgelucht tegen elkaar, dat het allemaal niet heel fraai was, wat die activisten deden, maar dat het wel resultaat gehad heeft.
Desperate measures dus, in desperate times.

Willem Heydt, de visboer van Jan Toorop

door Reageer

Vlak bij waar ik woon, in de Nijmeegse wijk Hengstdal, ligt de zogenaamde spoorbuurt. Vanaf 1923 werden er huizen gebouwd, die voornamelijk bewoond werden door spoorwegpersoneel. Vandaar de naam. De straten zijn er genoemd naar Nederlandse componisten. Om er acht te vinden moet nog een behoorlijke klus geweest zijn. De lengte- en breedteassen van de rechthoekige plattegrond van de buurt zijn genoemd naar de bekendste: Jan Pieterszoon Sweelinck en Alphons Diepenbrock. De laatste was net een paar jaar dood, de eerste overleed vierhonderd jaar eerder. Jacob Obrecht was nog een eeuw ouder en kwam uit Vlaanderen. Adriaen Valerius was een tijdgenoot van Sweelinck, terwijl Johannes Verhulst en Richard Hol, (hoewel een generatie ouder) en Johan Wagenaar tijdgenoten waren van Diepenbrock.

Partituur van Ave Maria van Willem Heydt

En dan zijn er nog Willem Heydt en Dunkler. Dat de laatste in de naar hem genoemde straat geen voornaam heeft, valt te verklaren doordat er maar liefst vier Dunklers als componist actief zijn geweest: Franz Anton, zijn zoon Frans en zijn kleinzoons Emile en Frans. Voor het gemak heetten drie van de vier François of noemden ze zichzelf zo. Aangezien de jongste twee respectievelijk 33 en 26 jaar oud werden en van de oudste niet helemaal zeker is of hij veel componeerde, kunnen we aannemen dat de Dunklerstraat genoemd is naar Frans Dunkler, die geboren werd in 1816 en overleed in 1878.

Willem Heydt met zijn echtgenote voor de viswinkel op de Grote Markt

En dan is er nog Willen Heydt (of Heijdt, zoals zijn familienaam, bijvoorbeeld op de naar hem genoemde straat, ook wel gespeld werd). Heydt was vooral een plaatselijke grootheid. Hij werd geboren in 1858. Van zijn vader nam hij de vishandel op de Grote Markt over. Zijn vrije tijd besteedde Heydt aan de muziek. Zo zou hij muzieklessen hebben gehad van Hendrik Arnoldus Meijroos, die in de tweede helft van de 19e eeuw directeur van de Nijmeegse muziekschool was. Maar Heydt ontwikkelde zich vooral als autodidact. Hij componeerde vooral kerkliederen en missen. Heydt overleed in 1928. Hij ligt begraven op de begraafplaats op de Daalseweg. Zijn graf werd ontworpen door de bekende architect Oscar Leeuw.

In 1908 vestigde schilder Jan Toorop zich in Nijmegen, nadat hij eerder onder meer in Domburg, Amsterdam en Den Haag had gewoond. In Amsterdam waar Toorop woonde tussen 1904 en 1907 had de schilder zich bekeerd tot het katholieke geloof. Deze stap maakte het hem onmogelijk om te scheiden van zijn vrouw Annie Hall, wat hij enkele jaren tevoren al had voorgesteld, maar wat zij weigerde. In 1912 kwam de toen 22 jaar oude Miek Janssen in het leven van Toorop. Zij schreef gedichten en was zeer gelovig. Dat bleek echter een buitenechtelijke relatie niet in de weg te staan. Vanaf die periode neemt in het werk van Toorop het katholieke een belangrijke plaats in. Zo schildert hij portretten van katholieke voormannen en de kruiswegstatie in de Bernulphuskerk in Oosterbeek, Janssens woonplaats.

Twee portretten van Willem Heydt door Jan Toorop

Hoe Toorop in contact is gekomen met Willem Heydt is niet bekend. Wel is zeker dat er zich een vriendschap ontwikkelde tussen beide mannen, waarbij het katholieke geloof zeer waarschijnlijk een vooraanstaande rol heeft gespeeld. Toen voor een bepaalde gelegenheid de gastenlijst besproken werd met Toorop, drong deze erop aan dat ook Heydt een uitnodiging zou krijgen. De gastheer zag de aanwezigheid van de vishandelaar in zijn culturele kring van grote namen niet zo zitten. Waarop Toorop gezegd zou hebben: “Ik zit liever met Heijdt aan tafel, dan met de vrouw van Breitner.”

De begrafenis van Willem Heydt op de Daalseweg in Nijmegen

Misschien doe ik Heydt tekort, door hem neer te zetten als plaatselijke grootheid. In een artikel over Alphons Diepenbrock, in de eerste jaargang van De Gemeenschap, laat auteur Albert Helman zich buitengewoon enthousiast uit over Willem Heydt. Zijn tweestemmige mis noemt hij een juweeltje en even verder schrijft hij: “Toch leek Heydt in zijn onschoolschheid en vèraf staan van alle banale practijk-opgaven, meer dan wie ook de aangewezen man om nieuw en gezond leven te brengen in onze meerstemmige kerkmuziek.”
Daarbij past dan wel weer de kanttekening dat De Gemeenschap het tijdschrift was van jonge katholieke intellectuelen. In Nijmegen werd Heydt zeker gevierd, zie bijvoorbeeld de foto’s van zijn begrafenis. Maar of hij echt brede erkenning heeft gekregen, daarvoor heb ik geen aanwijzingen gevonden. Ook het feit dat ik nergens cd-opnamen van Heydt kan vinden zegt vermoedelijk genoeg. Eigenlijk is die straatnaam in de spoorbuurt de meest tastbare herinnering aan Willem Heydt. En daar is zijn naam nog verkeerd gespeld ook.  



Dwarskijken: Schoenen

door 2 Reacties

Dwarskijken, schoenen, Petrus Canisius, Nijmegen, Waalpaintings

“De schoenen, die qua model wel iets van pantoffels weghadden, verkeerden in sterk verweerde staat: het leer was op het zwarte af donkerbruin, over het hele oppervlak gebarsten, en hier en daar gescheurd en met rafelige touwtjes bijeengehouden. Ingedeukt, verzakt, uitentreuren opgelapt …”
Zo omschrijft A.F.Th. van der Heijden in zijn roman Vallende ouders (p. 35) de schoenen van Petrus Canisius. Schoenen die de status van relikwie hebben gekregen, nadat paus Pius XI Canisius in 1925 heilig verklaarde. En deze schoenen, dit relikwie, worden door Thjum Schwantje gestolen uit het Canisius College in Nijmegen.

Dat ik aan de schoenen moest denken, komt door een recente Waalpainting. Walk of the World, op de hoek van Plein 1944 en de Molenstraat, is een tamelijk eenvoudige Waalpainting. Waar bijna alle andere een sterk verhalend karakter hebben, is deze een stilleven van twee wandelschoenen tegen een Vierdaagsevlag. Uiteraard mag dit element van de Nijmeegse identiteit in de hele reeks muurschilderingen niet ontbreken, maar misschien hadden de verantwoordelijk kunstenaars, Moris & Santo, er iets meer van kunnen maken. Waar het bij andere Waalpaintings draait om mensen die de Nijmeegse geschiedenis hebben gemaakt, is dit niet het verhaal, maar hooguit een plaatje bij het verhaal.

Maar waar de voorstelling weinig betekenisvol is, gaat dat niet op voor de plek, die nauwelijks beter gekozen had kunnen worden. Want die schoenen van Petrus Canisius, die bevinden zich allang niet meer in de congregatiekapel van het Canisius College. Nee, die schoenen staan in het altaar van de Petrus Canisiuskerk, die in de volksmond Molenstraatkerk heet. En die kerk bevindt zich schuin tegenover de Waalpainting. Er zijn dus twee paar Nijmeegse schoenen, die allebei een prominente plek hebben in de geschiedenis van Nijmegen, en dat op amper vijftig meter van elkaar verwijderd. De suggestie dat Petrus Canisius de eerste Vierdaagseloper is geweest, lijkt me historisch niet houdbaar.

Maar of deze plek, die in ieder geval tegenwoordig, geen enkele rol meer speelt in de routes van een van de vier dagen, helemaal toevallig is, daar durf ik geen uitspraak over te doen. Misschien kenden de initiatiefnemers de schoenen van Petrus Canisius en hebben ze in hun nabijheid een plek gezocht voor de Vierdaagse-schoenen, zodat beide paren naar elkaar zouden kunnen verwijzen. En dat zou dan weer een verklaring kunnen zijn voor de sobere uitwerking van de Vierdaagse-Waalpainting.