Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Dwarskijken: Houding

door Reageer

In 2005 vierde Nijmegen het 2000-jarig bestaan van de stad. Er verscheen een lijvige driedelige stadsgeschiedenis, waarin uiteraard ook de Romeinse oorsprong van de stad beschreven stond. Daarover interviewde ik archeoloog Willem Willems. Toen hij op de foto moest, koos hij voor het Kops Plateau, waar ooit de eerste Romeinse soldaten gelegerd waren. Daar, uitkijkend over de Ooijpolder, liet hij zijn linkervoet rusten op een boomwortel, zijn rechterhand plantte hij in zijn zij. ‘Zo moet hiervandaan ooit Drusus hebben uitgekeken’, sprak hij. Zijn houding had iets superieurs.

Ik moest eraan terug denken toen ik deze schilderijen naast elkaar zag. Links het Portret van John Ruskin (1853-54) door John Everett Millais en rechts Der Wanderer über dem Nebelmeer (ca. 1818) van Caspar David Friedrich. De houding is nagenoeg hetzelfde. Alleen hebben de mannen op de schilderijen hun hand niet in hun zij, maar houden zij hun wandelstok vast. Maar de starende blik, het licht geheven been, alles duidt op totale controle over de situatie, van de mens in de natuur. Ondanks die overeenkomst zijn er enorme verschillen in wat de schilderijen uitdrukken. Friedrich, misschien wel de belangrijkste vertegenwoordiger van de Duitse romantiek, toont een onbekende, een Wanderer, op een bergtop, uitkijkend over andere bergtoppen en over een lager gelegen wolkendek. Die Wanderer is een bekend romantisch thema van iemand die voortdurend onderweg is, zoekende naar de zin van het bestaan (zoals we die bijvoorbeeld ook bij Moritz von Schwind zien). Hier staat hij in een tamelijk onherbergzaam gebied dat hem als het ware overweldigt. Dat hij met zijn rug naar de kijker staat afgebeeld, zorgt ervoor dat wij met hem meekijken en dat de indruk die de natuur op hem maakt, dat ook op ons doet.

Zo’n 35 jaar later portretteerde Millais de Engelse schrijver, dichter en (kunst)criticus John Ruskin. Millais behoorde tot de groep van de Prerafaelieten, een groep schilders die terug wilde naar de opvattingen over schilderkunst en de manier van schilderen zoals die in de vijftiende eeuw gehuldigd werd, in de tijd voor de Italiaanse schilder Rafael. Ruskin moest hier aanvankelijk weinig van hebben, maar al vlot werd hij toch enthousiast. Tijdens een gezamenlijke reis door Schotland heeft Ruskin voor dit portret van Millais geposeerd, langs een snelstromende bergbeek, dus ook in de ruige natuur. Maar het bos op de achtergrond sluit de voorstelling helemaal af, terwijl het uitzicht bij Friedrich oneindig is. Daarbij ging het in Millais’ schilderij natuurlijk veel minder om de wisselwerking tussen mens en natuur, maar om een indrukwekkend portret van Ruskin. Saillant detail daarbij is dat Millais en Ruskin niet alleen reisden. Ze werden vergezeld door Effie Gray, met wie Ruskin een paar jaar eerder getrouwd was. Het was allerminst een gelukkig huwelijk, dat ook nooit geconsummeerd is. In de speelfilm Effie Gray, waarin Ruskin en het huwelijk vanuit haar perspectief worden bezien, wordt Ruskin echt neergezet als een heel nare, zelfingenomen kwast. Of dat terecht is, kan ik niet beoordelen. In ieder geval verliet Gray Ruskin kort na de reis om vervolgens te trouwen met Millais.

Wat ik niet heb kunnen ontdekken, is of Millais of Ruskin Friedrichs schilderij heeft gekend en misschien zelfs wel ooit heeft gezien. Juist de identieke houding en de plek in de woeste natuur zouden daar op kunnen wijzen. Het zou kunnen duiden op Ruskins kennis van de kunstgeschiedenis (en mogelijk ook van zijn bewondering voor Caspar David Friedrich) als hij bewust de houding van de Wanderer heeft gekopieerd.

In Caspar David Friedrichs Der Wanderer über dem Nebelmeer komt de houding van de man verrassend overeen met de houding van John Ruskin dat John Everett Millais van hem schilderde.



Muurmuseum: Hyuro

door Reageer

Wat hebben een collectief eetcafé in Nijmegen en een galerijflat van twaalf verdiepingen in Heerlen  met elkaar gemeen? Het antwoord is een muurschildering van Hyuro.

Hyuro werd in 1974 als Tamara Djurovic geboren in Argentinië (op welke datum en in welke plaats blijken niet makkelijk terug te vinden). Vermoedelijk verhuisde ze in de jaren ’90 naar Valencia, waar ze aan de technische universiteit een opleiding volgde. Djurovic overleed op 19 november 2020 aan leukemie.
Tussen 2011en 2020 maakte ze naam met haar muurschilderingen, waarin vaak vrouwen een hoofdrol vertolkten. In iets meer dan acht jaar werkte ze veel in Spanje (vooral in haar woonplaats Valencia) en Italië, maar er zijn ook muurschilderingen van haar hand te vinden in Noorwegen, Denemarken, Polen, Rusland, de Verenigde Staten, Mexico, Brazilië, Argentinië, Tunesië, Australië en Nieuw-Zeeland. In totaal maakte Hyuro zo’n ruim honderd muurschilderingen, waarvan dus twee in Nederland.

Op de gevel van eetcafë De Plak in de Bloemerstraat in Nijmegen schilderde ze in 2019 acht vrouwen die met allerlei keukengerei (pannen, deksels, houtenlepels) muziek maken. Het is een bonte voorstelling van een groep mensen met een directe link naar de gebruiker van het pand. Perspectief is er niet, alle figuren zijn even groot en ze verschillen hooguit doordat we sommige frontaal zien, anderen en profil en een zelfs voor driekwart op de rug. Samen vullen ze het vlak van naar schatting acht bij tien meter, waarbij opvalt dat vier figuren zijn afgesneden omdat de muur niet groter is en een doordat er een raam in de wand zit.

Een dergelijke afsnijding is het enige overeenkomst van de schildering in Nijmegen met die in Heerlen. Daar, op één van de galerijflats aan de Peter Schunckstraat aan de rand van de wijk Heerlerbaan, schilderde Hyuro een vrouw van wie het gezicht ontbreekt. In haar armen koestert ze een gebroken en weer in elkaar gelijmde vaas. Ook hier is dus de voorstelling groter dan het beschikbare vlak, dat hier, anders dan in Nijmegen al kolossaal is. De wand van de flat is naar schatting acht meter breed en een kleine veertig meter hoog. Om de voorstelling in volle glorie te kunnen aanschouwen, moet je eigenlijk flink afstand nemen. Fraai zicht zou je hebben vanaf de Euregioweg tussen Heerlen en Kerkrade, ware het niet dat hier bomen het zicht belemmeren. Ook dichterbij de schildering was er een obstakel. Op een meter of tien van de wand staat een soort ketelhuis, waardoor van afstand het zicht op de voeten van de vrouw geblokkeerd wordt. Dat loste Hyuro op door op de zijmuur van het gebouwtje de voeten nogmaals te schilderen.

Wat ik mooi vind aan het werk in Nijmegen is het plezier dat ervan af straalt. Heb lol in koken lijkt het te willen zeggen. Maar in Heerlen gaat de boodschap nog een stuk verder. Door de gigantische afmetingen is het werk enorm krachtig, maar de voorstelling toont juist kwetsbaarheid. Het laat zien dat iets wat kapot is geweest, toch nog waarde kan hebben. In feite gaat dat ook op voor Heerlen, dat na de hoogtijdagen van de mijnindustrie een lange periode van neergang heeft gekend. Eigenlijk zegt Hyuro met haar schildering dat we zuinig moeten zijn op Heerlen. Ik vind dat wel mooi. Maar ik hoop vooral dat we ook nog heel lang heel zuinig zullen zijn op het werk van Hyuro.

Het ketelhuis met voeten

Dwarskijken: Gouden bocht

door Reageer

Dwarskijken, Gerrit Berckheyde, Jo Crepain, Amsterdam, Nijmegen

Gerrit Berckheyde was een schilder en tekenaar van stadsgezichten. 350 jaar geleden schilderde hij Gezicht op de Gouden Bocht in de Herengracht. Soms wordt aan de titel toegevoegd ‘vanuit het oosten’. Loop je in Amsterdam door de Vijzelstraat richting Keizersgracht en Prinsengracht, dan zie je als je de Herengracht oversteekt aan je rechter hand de gouden bocht. Het moet ochtend zijn. De voorgevels van de huizen aan de zuidzijde van de gracht liggen in de schaduw, terwijl het zonlicht van de licht gestucte zijgevels af spat. In 1663 werden hier de eerste herenhuizen gebouwd, maar de meeste dateren van enkele jaren later, tussen 1667 en 1672. Dit schilderij dateert van 1671-1672. Het kan niet anders dan dat vrij snel na de voltooiing van het werk de gaten in de huizenrij gevuld waren. Dat bevestigen andere schilderijen van Berckheyde. Hij schilderde de bocht nog drie keer, onder meer in 1672 vanuit een andere hoek en in 1685 nogmaals vanuit dit perspectief. Overigens schilderde Berckheyde niet helemaal naar waarheid: de bomen die er op de gracht stonden liet hij weg.
In Nijmegen ligt het Limos-terrein. In het begin van de twintigste eeuw werden hier drie kazernes gebouwd, de Krayenhoffkazerne, de Snijderskazerne en de Prins Hendrikkazerne. Na de Tweede Wereldoorlog huisvesten de drie kazernes de Luchtmacht Instructie en Militaire Opleidingen School. Toen die aan het eind van de eeuw verhuisde, werd het terrein bestemd voor woningbouw. Een deel van de bestaande bebouwing werd herbestemd. De Vlaamse architect en stedenbouwkundige Jo Crepain tekende voor de nieuwbouw. Van zijn hand is de rij met woonblokken die aan een zijde is voorzien van een wit gestucte liftschacht. Als de zon rond de middag gunstig staat, weerkaatsen zij het zonlicht. Anders dan bij Berckheyde zijn bomen hier prominent aanwezig. Maar wat precies hetzelfde is, is de licht gebogen lijn langs de witte vlakken. De gouden bocht in Amsterdam ontleent zijn naam aan de rijkdom van de nieuwe bewoners in Berckheydes tijd. Terwijl het toch de zon is, die de bocht echt verguldt, toen en nu

Utopieverlust – Waarschuwing van zeventien Russen

door 1 Reactie

Twee jaar geleden logeerde ik een week in Leiden, het Mekka van de muurgedichten. Ik zag, tussen tientallen andere, gedichten van Anna Achmatova, Aleksandr Blok, Velimir Chlebnikov, Osip Mandelstam en Marina Tsvetajeva. En die Russische dichters herinnerden mij weer aan een kunstwerk in Nijmegen.

[Lees meer…] overUtopieverlust – Waarschuwing van zeventien Russen

Dwarskijken: Schilderijen van vroeger

door 2 Reacties

Op 12 september 1898 werd in Oosterbeek Willemina Hendrika Stunnenberg geboren. Als 12-jarig meisje ging ze ‘in betrekking’ bij het gezin van Geert van Mesdag, destijds beherend vennoot van de firma C.J. van Houten. Toen het gezin Van Mesdag zich zes jaar later definitief in Hilversum vestigde, verhuisde Willemina mee. In Hilversum ontmoette ze Philip Dijs, met wie ze op 28 juni 1922 trouwde. Ze kregen twee dochters, van wie de jongste mijn moeder is.
Bij mijn opa en oma thuis hingen twee schilderijen, die er mede verantwoordelijk zijn geweest dat ik kunstgeschiedenis ben gaan studeren. Van een ervan heb ik altijd gedacht dat mijn opa en oma die kochten bij hun trouwen. Ik meende daar iets van vormende invloed van Van Mesdag in te zien. Als rijke industrieel zal hij waarschijnlijk meer aandacht aan kunst besteed hebben, dan mijn oma, die van eenvoudige komaf was. Dat zij door haar werk door kunst geraakt werd, dat had ik wel mooi gevonden. Helaas bleek de waarheid bleek een stuk prozaïscher. Mijn opa, huisschilder van beroep, kreeg het, waarschijnlijk toen hij veertig jaar in dienst was, van zijn baas bij Schildersbedrijf Van Krimpen. Het schilderij laat een scène zien op een strand. Vissers trekken met paarden een bomschuit voort. Het is een karakteristiek tafereel van de schilders van de Haagse School. De techniek doet daar ook wel aan denken. Het is misschien iets grover, met brede toets. Wie de maker is, heb ik nooit kunnen ontdekken.
Het andere schilderij was eveneens een cadeau. Het werd door mijn moeder en haar oudere zus geschonken aan hun ouders, misschien wel toen zij veertig jaar getrouwd waren. Het laat een weidelandschap zien met in het midden een sloot, links het pannendak van een boerderij, een hooiberg en een berk en rechts twee wilgen en zes stapels hooi. Verder naar de achtergrond zien we nog twee boerderijen en op de horizon een kerktoren en een paar huizen. Of het Eemnes is, zoals ik altijd gedacht heb, weet ik niet. Ook van dit schilderij heb ik nooit kunnen ontdekken wie de maker is.
Het weidelandschap deed me niet zo veel. Dat was zoals ik het kende, waar we wel eens wandelden of fietsten. Maar de strandscène bleef mijn aandacht trekken. Als kind leerde ik op de lagere school binnen de lijntjes kleuren. Orde, vlijt en netheid werden nog beoordeeld op ons rapport. En dat was precies wat mij zo intrigeerde. Hier was helemaal niets netjes en precies. Als je er te dicht bovenop stond, zag je alle maar verfstreken en geen vissers of paarden. Die doken pas weer op als je meer afstand nam. Op een of andere manier moet het schilderij ook mijn opa en oma geraakt hebben. Het hing in ieder op een prominenter plek in huis dan het weidelandschap. En ook na verhuizingen kreeg het telkens opnieuw de beste plek. Toen mijn oma in 1993 haar 95e verjaardag vierde, schreef ik er een herinnering over. En toen ze twee jaar later overleed, erfde ik de strandscène, het schilderij waar ik al op jonge leeftijd heel bewust naar keek.