Het is al weer even geleden dat ik door Amsterdam Nieuw West liep en me een muurschildering opviel. Ik weet niet eens meer wat me het eerst opviel: het kader met een grote hoeveelheid, bijna karikaturaal getekende vogeltjes of de centrale voorstelling die direct te herkennen was als Het melkmeisje van Johannes Vermeer. Waar bij Vermeer de kleuren geel en blauw vaak dominant zijn, versterkten de vogels dat nog eens. Ik maakte er een foto van met het idee dat ik er nog eens iets mee zou doen. Dat moment is nu aangebroken, ik geef het werk een plek in mijn muurmuseum.
Glory heet het werk en de makers zijn Danny Recal (artiestennaam van Daniël Oosterman), die het centrale deel voor zijn rekening nam, en El Pez of Pez Pescao (artiestennaam van José Sabate) verantwoordelijk voor het kader. Ze hebben het werk ook gesigneerd, rechtsonder in de hoek, op een plek die suggereert dat de hele schildering op de wand is geplakt en onder in die hoek loslaat en zo de signering onthult. De schildering is te vinden op de zijgevel van een rij portiekflats aan de Martinus Nijhoffstraat. Het karikaturale van de vogels zit hem in de sardonische grijns en het feit dat ze tanden hebben. Ze hebben nog het meest weg van papegaaien.
Je zou kunnen denken dat het werk van twee samenwerkende kunstenaars twee afzonderlijke delen oplevert. Maar dat is bij Glory niet het geval: in de voorstelling van Het melkmeisje hangt een schilderijtje aan de wand, waar in het origineel een mand hangt. En op het schilderijtje zien we opnieuw een vogeltje. Ook het melkmeisje zelf zorgt voor eenheid. Zowel haar hoofd als haar rok overlappen de lijst die rond de centrale voorstelling is geschilderd. Die rok is opgetrokken en biedt zicht op het ontblote been van het melkmeisje. Kunstenaar Recal verklaarde het zelf als een eigentijds element dat verwijst naar de symbolen voor liefde (de stoof en de tegeltjes met Cupido) die in het originele werk van Vermeer afgebeeld zijn.
Muurmuseum: Religieus metselwerk
Tussen de Spechtstraat en de Koekoekstraat in Enschede ligt een pleintje. Een van de korte zijden oogt wat rommelig. Er zijn twee blinde muren in zes horizontale stroken in twee verschillende kleuren die naar boven toe steeds smaller worden. Tussen de muren is een hek. Links van de linker muur is weer een hek dat twee keer zo breed is als het andere. Links van dat hek is weer een blinde muur, uitgevoerd in weer een andere kleur baksteen, een stuk breder dan de andere muurdelen en minstens twee keer zo hoog. Nondescript dekt wel de lading. Totdat je nadenkt over het reliëf in de muur, een grote halfronde boog, met daaronder drie kleinere halfronde bogen.
Niet eerder heb ik zo simpel en doeltreffend de functie van een gebouw zien weergeven. Het is een kerk, een baptistenkerk om precies te zijn. De bogen kennen we uit de Romaanse bouwstijl. Ze zijn voor deze denominatie neutraal genoeg. Spitse bogen zijn het kenmerk van de gotiek, waarbij je direct denkt aan grote kathedralen en dus aan rooms-katholieken.
Maker van de kerk is – vermoedelijk, heel veel bronnen zijn er niet – Jan Heres, over wie verder ook niet heel veel te vinden valt. Ik kom hem een paar keer tegen in artikelen in dagblad Tubantia tussen 1968 en 1972, vanwege enkele bouwprojecten en als lid van een gemeentelijke commissie. Volgens de website Reliwiki, de database van religieus erfgoed, is de kerk in 1964 in gebruik genomen. Het is vanwege zijn bogen, het staaltje van religieus metselwerk, dat ik Heres een plekje gun in mijn Muurmuseum.
Muurmuseum: Waalpaintings
Terwijl ik dit schrijf heeft Studio Hartebeest net op de zijgevel van het casino op de Waalkade een muurschildering voltooid. Een muurschildering die gewijd is aan Theophanu, de Byzantijnse prinses die in 972 huwde met Otto II, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het maakte haar op 12-jarige leeftijd al keizerin. 
Heel veel is er over Theophanu verder niet bekend. Wel weten we dat ze tijdens haar leven acht keer in Nijmegen is geweest. Verder is er een verband te leggen tussen de Nicolaaskapel op het Valkhof en Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. Het maakt Theophanu tot een belangrijke figuur in de Nijmeegse geschiedenis. Het was voor Studio Hartebeest niet eenvoudig om Theophanu in een muurschildering te vereeuwigen. Er zijn maar weinig afbeeldingen van haar. Uiteindelijk kozen Maaike van den Heuvel en Gerco Hiddink voor een wat statische weergave van de keizerin, gebaseerd op een eigentijdse bron. Om haar heen zijn passages uit haar leven te zien.
Waalpaintings
De muurschildering is de eerste in een reeks van vijftien. Twee historici, Erika Manders en Dennis Jussen, namen het initiatief voor wat zij Waalpaintings noemen (afgeleid van wallpaintings), die de geschiedenis van Nijmegen zichtbaar moeten maken. Vijftien scènes uit de Nijmeegse geschiedenis, gebaseerd op de in 2009 opgestelde canon van de Nijmeegse geschiedenis. Strikt genomen is dat eerste niet helemaal juist. Twee bestaande muurschilderingen zijn door Manders en Jussen min of meer ‘geannexeerd’. Bij de doorgang van Plein 1944 naar de Scheidemakershof schilderde Combolution begin 2019 een herinnering aan het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. 
In de doorgang van het Kelfkensbos naar de Sint Thomashof schilderden Remco Visser en Naamloozz (Kenneth Letsoin) eerder dit jaar een Romeinse soldaat. In zijn linker hand houdt hij een zwaard dat dreigend naar de toeschouwer wijst. Zijn blik is minder vastberaden. Rechts naast de soldaat is een vrije interpretatie van een aquila te zien, het veldteken waarmee elk Romeins legioen met zich meedroeg. Deze muurschildering zou herinneren aan de Bataafse opstand in 69-70.
Dwarskijken
Maar er is iets met de schildering aan de hand. Op de tegenoverliggende muur is ook een muurschildering te zien, net als de Romein staan hier ook mannen in uniform, met helmen, grimmig kijken, niet met zwaarden maar met gummiknuppels en schilden. Voor wie het nog niet herkent, is er een begeleidende tekst: Pierson auto’s in de woonkamer mensen op straat 1981.
Alsof het allemaal al niet duidelijk was dat er een verband wordt gelegd tussen twee episodes uit de Nijmeegse geschiedenis, hebben de makers dat nog eens extra benadrukt door een slimme truc: de ME-ers zijn geschilderd op een rode ondergrond en dat blijkt een vaandel te zijn dat wordt vastgehouden door een Bataaf.
Op deze website leg ik in de rubriek Dwarskijken geregeld verband tussen kunstwerken, foto’s, cartoons, bouwwerken etc. Met hun schildering in de Sint Thomashof hebben Remco Visser en Naamloozz laten zien dat je ook kunt dwarskijken in de geschiedenis. Geschiedenis is niet alleen feiten op een rijtje zetten, geschiedenis is ook feiten duiden en interpreteren. Dat gebeurt op de Sint Thomashof. Het zou mooi zijn als de makers van toekomstige Waalpaintings ook die artistieke vrijheid krijgen of zich toe-eigenen.
Muurmuseum: Mozes
Bijbelboek Exodus verhaalt over Mozes en hoe hij het volk van Abraham, na jaren van slavernij in Egypte naar het beloofde land leidde. Aangekomen bij de Rode Zee bleek dat een niet te onderschatten barrière. Maar Mozes strekte zijn hand uit, het water week uiteen en er ontstond een doorgang. Toen iedereen veilig aan de overkant was, sloot het water zich weer en werden de achtervolgende Egyptenaren verzwolgen.
In 2010 was er groot wetenschappelijk nieuws. Amerikaanse wetenschappers van het National Center for Atmospheric Research hadden met een computersimulatie aangetoond dat het verhaal waar zou kunnen zijn. Door een sterke oostenwind zou een deel van een watervlakte tijdelijk droog kunnen vallen. Er was maar één klein probleempje: in de Rode Zee die van noord naar zuid loopt is het onmogelijk. Maar misschien, zo opperden de wetenschappers, ging het om een nabijgelegen meer en berustte de aanduiding Rode Zee op een vertaalfout.
Wie een beetje thuis is in de kunstgeschiedenis weet dat Mozes al eens eerder slachtoffer is geworden van een foute vertaling. In de kerk van San Pietro in Vincoli in Rome bevindt zich het beroemde Mozesbeeld van Michelangelo. Het is het beroemdste voorbeeld van Mozes met hoorntjes. Maar Mozes had geen hoorntjes moeten hebben, maar moeten stralen, nadat hij van God de tafelen met de tien geboden had gekregen. Het Hebreeuws, de taal waarin het oude testament geschreven is, kent geen klinkers. Waar eeuwenlang karan (hoorntjes) gelezen is, had keren (stralen) gelezen moeten worden.
Ooit lagen er zo’n tweehonderd tegels op de vloer van de oude abdij van Saint Nicaise in Reims, maar daar hadden ze veel te lijden. Uiteindelijk zijn er 48 gered en die hangen nu in de basiliek van Saint Rémi. De vierkante tegels stammen vermoedelijk uit de 13e eeuw, zijn zo’n vijftig bij vijftig centimeter, zijn allemaal 45 graden gedraaid, de hoeken zitten boven en onder, links en rechts. De meeste tegels hebben oudtestamentische voorstellingen, die tijdens de productie als lijntekeningen in de natte klei zijn gekerfd en na het bakken zijn opgevuld met lood. Bijschriften verklaren de tekeningen. Zo is er een Daniël in de leeuwenkuil en zijn er minstens twee met het bijschrift La rouge mer of La mer rouge. En wie zien we daar? Een man die met zijn staf het water splijt, Mozes, compleet met hoorntjes.
Terwijl ik naar de tegels keek, stond naast mij een stel waarvan hij tegels aanwees en het woord diable fluisterde. Nu was het in de Middeleeuwen zeker niet ongewoon om gelovigen schrik aan te jagen voor het verkiezen van de verkeerde weg. Maar op de tegels in Reims is daar zeker geen sprake van. Het is gewoon Mozes met zijn noodlottige hoorntjes.
Links: Mozes splijt de Rode Zee; midden: Achtergolvende Egyptenaren worden verzwolgen door de Rode Zee; rechts: Voorstelling houdt mogelijk verband met de dans om het gouden kalf
Muurmuseum: Umbrella Academy
Pas reed ik richting de Maasboulevard in Maastricht. Recht voor me, net voorbij een bocht, maande een metershoge mural mij tot stilte. Zo’n voorstelling intrigeert me dan juist en ik wil er meer van weten. Boven het werk stonden de naam van de kunstenaar en de titel: Dave de Leeuw en The Umbrella Academy. In de voorstelling droeg de vrouw inderdaad iets wat op het handvat en de steel van een paraplu leken, maar van het scherm waren slechts wat boogjes te zien. De titel zei me vaag iets, maar toen ik er op googlede kwam ik direct bij Netflix terecht. En toen ik nog wat verder zocht, vond ik meer context waarin de mural van De Leeuw tot stand gekomen is.
Vanaf vorig jaar februari is de serie The Umbrella Academy, gebaseerd op de comic strips van Gerard Way en Gabriel Bá, te zien op Netflix. Het is het verhaal van zes disfunctionele superhelden die geadopteerd zijn door Sir Reginald Hargreeves. Ze hebben allemaal een naam, maar ook een nummer en een bijnaam. De Leeuw schilderde Allison Hargreeves, #3, bijgenaamd The Rumor. Op haar linker dijbeen zien we haar nummer. Achter haar benen zijn nog wat silhouetten met paraplu zichtbaar, mogelijk een verwijzing naar haar familieleden. Ook de figuurtjes helemaal beneden blijken een rol te spelen in de comic en de serie.
Bij de lancering gaf de streamingdienst zes kunstenaars (of kunstenaarsduo’s) in zes steden de opdracht om een muurschildering te maken. Naast Maastricht waren dat Breda, Den Haag, Deventer, Eindhoven en Rotterdam. Zeker was toen al dat de schildering in Deventer binnen een maand weer zou verdwijnen. Of de andere nu nog bestaan, weet ik niet.
In een beschouwing op hiphopinjesmoel stelt Jaap van der Doelen zich de vraag op het street art is of reclame of misschien ook allebei. Hij wijst op de vrijheid die de zes kunstenaars kregen, om het personage dat hen werd toegewezen zelf vorm te geven. Ook verwijst hij naar kunstenaar Alphonse Mucha die aan het eind van de 19e eeuw commerciële boodschappen schilderde die nu als kunst worden beschouwd. Henri Toulouse-Lautrec kun je daar aan toevoegen. Zijn aankondigingen voor cabaretvoorstellingen in Parijs bleken baanbrekend en zijn nog altijd in musea te zien. Dichter bij huis moet ik denken aan Jan Toorop, die met zijn affiches voor Delftsche slaolie min of meer de Art Nouveau of Jugendstil in Nederland introduceerde. Een naam die hier ook niet mag ontbreken is die van A.M. Cassandre die met zijn Art Déco-affiches opdrachtgevers uit heel Europa kreeg. Maar de bekendste naam die oprijst bij het vraagstuk kunst of reclame is die van Andy Warhol. Zijn dozen van Brillo-zeepsponsjes en geschilderde blikken Campbell soup behoren tot de hoogtepunten van de pop art, vooral omdat de alledaagse voorwerpen ons anders naar kunst zijn gaan laten kijken. Warhols werk was te zien in galeries en musea en daarmee werd het kunst.
Wat mij betreft gaat dat ook op voor het werk van De Leeuw en zijn vijf collega’s. Je zou de Umbrella-muurschilderingen kunnen zien als verwerkingen van populaire cultuur, een soort neo-neo-popart. Overigens zag ik wel toen ik oudere foto’s van de mural vergeleek met die van mij dat het Netflix-logo was verdwenen. Je zou het bijna gaan zien als stellingname in de kunst-of-reclame-discussie.
Maar er is nog een andere parallel te trekken met de kunstgeschiedenis. Schilders van altaarstukken in de late Middeleeuwen, de Renaissance en de Barok deden dat doorgaans ook in opdracht. Ze waren gebonden aan een bepaalde heilige of Bijbelse voorstelling, maar daarbinnen waren ze vrij om die naar eigen inzicht in te vullen. Vaak beeldden zij ook nog onder in de hoeken de opdrachtgevers of geldschieters af. Eigenlijk is er dus niet zo heel veel veranderd. Netflix heeft gewoon de positie ingenomen die vier, vij, zes eeuwen eerder aan rijke edellieden was voorbehouden.
V.l.n.r. Alphonse Mucha, Henri de Toulouse-Lautrec, Jan Toorop, A.M. Cassandre, Andy Warhol
