WOMENSART is een van mijn favoriete social media-accounts. Kunsthistorica P.L. Henderson post dagelijks handenvol kunstwerken, die een ding gemeenschappelijk hebben: ze zijn gemaakt door vrouwen. Bekende vrouwelijke kunstenaars, maar vooral onbekende, waar ik dagelijks kennis mee maak. Zoals met Lizzie Magie.
[Lees meer…] overMonopolyExcuustruus
Dat Nijmegen-Oost een Romeins verleden heeft, mag genoegzaam bekend zijn. Vermoedelijk rond 19 voor het begin van onze jaartelling arriveerden hier de eerste Romeinse soldaten. Ze bouwden een legerkamp op de Hunnerberg en het Kops Plateau, waarvandaan ze mijlenver uitzicht hadden over het gebied aan de overkant van de Waal. Nadat het kamp bij de Bataafse opstand van 69-70 was platgebrand, kwam er een nieuw legerkamp, iets dichter richting het centrum van de huidige stad. Dat er van dat Romeinse verleden weinig tot niets bewaard is gebleven, is helaas ook bekend. Hier geen bouwwerken zoals in Trier of in Nimes.
Nee, in Nijmegen moeten we het doen met voorwerpen die zijn opgegraven en sporen van fundamenten van bouwwerken, bijvoorbeeld van een grote markthal en een amfitheater. Daarnaast zijn er de visualisaties, zoals de Neptunusring op de plek waar zeer waarschijnlijk een aquaduct water aanvoerde naar het kamp of een goedkoop ogende zuil, midden in een woonwijk. De meest indrukwekkende visualisatie vond plaats in 2005, toen Nijmegen haar 2000-jarig bestaan vierde. Scholieren van drie basisscholen in de buurt en van het Canisius College vormden samen met buurtbewoners hand in hand een langgerekt lint om zo de omtrek van het legerkamp zichtbaar te maken.
Sinds kort is er een nieuwe visualisatie. Onder het kantoorgebouw dat architect Sandor Bodon in 1976 bouwde voor het Nederlands-Duitse concern Estel en dat enkele jaren geleden werd verbouwd tot appartementencomplex, schilderde Sander Dolstra een Waalpainting. Te zien zijn een schreeuwende legerofficier, twee elkaar bevechtende gladiatoren en een vrouw. De legerofficier verwijst naar het kamp op die plek. De gladiatoren bevochten elkaar in het naburige amfitheater. Maar wat is de betekenis van de vrouw? In De Gelderlander van 23 mei jl. verklaart Dolstra haar rol als volgt: “Als het over Romeinen gaat, zie je meestal soldaten, keizers of gladiatoren. Maar er woonden hier natuurlijk ook vrouwen, niet in het legerkamp want daar mochten ze niet komen, maar wel in de nederzettingen rondom het kamp. Ik vind het belangrijk om daar de aandacht op te vestigen.”
Zeker is dat belangrijk, maar de manier waarop Dolstra het doet, had beter gekund. Nu is ze alleen afgebeeld omdat ze vrouw is, niet omdat ze een essentiële rol speelde in die samenleving. De officier gaf leiding in het kamp, de gladiatoren zorgden voor vertier voor de soldaten. Misschien geldt dat ook wel voor de vrouw, maar ze kan ook de echtgenote van de officier zijn geweest. Wat was precies de positie van deze vrouw, haar functie, haar betekenis? Dat is wat je in zo’n verhalende voorstelling zou moeten laten zien. En dat gebeurt nu niet. Ze lijkt er een beetje met de haren bijgesleept, zo van, o ja, er waren ook nog vrouwen. Uiteindelijk bewijs je daarmee de (Romeinse ) vrouwen van toen geen dienst, maar de bewoners van nu, aan wie je het verhaal van toen wilt vertellen, evenmin.
Warhol meets Beuys
Een aap op een fiets, hoe vind je zoiets? Het was een gevleugelde uitspraak van mijn oma als ze ergens verbaasd over was. Dat het altijd gekker kan, zoals een banaan met een hoed op, is te zien op een zijgevel van een flat in Goch. Maar wie een beetje thuis is in de kunstgeschiedenis heeft hier, anders dan bij die fietsende aap, wel een logische verklaring voor.
In de beeldende kunst zijn er twee beroemde bananen. In 2019 wist Maurizio Cattelan de gemoederen danig te beroeren door op de jaarlijkse kunstbeurs Art Basel, dat jaar in Miami Beach, een banaan met duct tape op een muur te plakken. De waarde van het werk werd bepaald op 120.000 dollar. En van het werk, met de titel Comedian, werden daadwerkelijk twee exemplaren verkocht. De controverse werd nog eens extra gevoerd, toen de Georgische performance kunstenaar David Datuna, de banaan van de muur trok en hem smakelijk oppeuzelde. Hungry Artist noemde hij zijn actie.
In de kritieken werd al verwezen naar die andere banaan, die van Andy Warhol voor de albumhoes van The Velvet Underground & Nico. Bij de vroegste uitvoeringen van het album liet de banaan zich ook daadwerkelijk pellen. Daar was een speciale machine voor nodig, maar omdat het ontwerp van een beroemde kunstenaar was, wilde de platenmaatschappij daar wel voor betalen. Toen in 1996 het album op cd verscheen, stond de banaan op de voorkant en was de gepelde versie in het doosje zichtbaar onder de cd. Juist vanwege de beroemde ontwerper is de bannan inmiddels ook op posters een eigen leven gaan leiden.
Dan de hoed. Anders dan Nederland, dat is opgedeeld in twaalf provincies, die weer bestaan uit gemeenten, kent Duitsland een aantal Bundesländer. Die zijn opgedeeld in Regierungsbezirke, van een aantal Kreise, die weer zijn onder te verdelen in Gemeinde. In Bundesland Nordrhein-Westfalen ligt onder andere Kreis Goch, waarvan Goch de belangrijkste gemeente is. Direct grenzend aan Kreis Goch ligt Kreis Kleve. En hier, in Kleve en de directe omgeving stond de wieg van kunstenaar Joseph Beuys. Als radio-operateur bij de Luftwaffe raakte Beuys tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaargewond aan zijn hoofd. Tijdens zijn carrière als kunstenaar werd de hoed min of meer zijn handelsmerk. Wat de muurschildering in Goch dus doet, is een link leggen tussen Andy Warhol en Joseph Beuys.
Nou is dat helemaal niet zo vreemd. Beide kunstenaars kenden elkaar en waren misschien zelfs wel bevriend. Warhol portretteerde Beuys, op dezelfde manier waarop hij Marilyn Monroe, Mao Zedong en regerende koninginnen vastlegde: als zeefdruk, meermalig en met verschillende achtergrondkleuren. Wie googelt op Andy Warhol en Joseph Beuys vindt talloze foto’s waarop beide kunstenaars vereeuwigd zijn.
Ik begon dit stuk met de stelling dat er in de kunstgeschiedenis twee beroemde bananen zijn. Maar als het aan Thomas Baumgärtel, de maker van de muurschildering in de Gocher Gärtnerweg ligt, gaat dat veranderen. Zijn hommage aan Beuys, zoals hij het zelf noemt is er maar een voorbeeld van. Maar zijn hele oeuvre is vol van bananen. Sterker nog, zijn artiestennaam is Bananensprayer. Toch is het wel apart dat hij alleen Beuys noemt. De manier waarop hij banaan op het flatgebouw heeft weergegeven is nagenoeg een kopie van de banaan van Warhol. Baumgärtel zegt zich verwant te voelen met Beuys als kind van het Rijnland. Maar zonder Warhol en zijn pop art is het de vraag of hij als Bananensprayer serieus zou zijn genomen.
Pipsqueak meets Rosie
Afgelopen weekend was ik weer eens in Hengelo. Ik heb er de eerste 25 jaar van mijn leven gewoond en ben altijd nieuwsgierig wat er veranderd is. Ik werd een beetje verdrietig van. Het adres waar ik geboren ben, Olympiaplein 23, bestaat niet meer. Toen ik een jaar was, verhuisden we naar Achillesstraat 35. Bestaat ook niet meer. Niet alleen zijn de flats afgebroken, ook de straatnamen zijn opgeheven. Nu is het begrijpelijk dat de stad het verval wil keren, maar het opheffen van die straatnamen doet mij pijn.
Ook op veel andere plekken in de stad zag ik grote veranderingen. Fabrieken, scholen en kerken, mij uit mijn jeugd vertrouwd, hebben plaats moeten maken voor woningbouw. Verder viel me op dat er veel street art is. Zo ongeveer het eerste waar ik tegenaan liep, was een werk van Pipsqueak was here. Veel parallellen met een van hun werken in Nijmegen: een meisje en een beer, de roze achtergrond en de opvallende teksten. Maar wat ik nog niet eerder zag, was een verwijzing, in dit geval naar een beeld uit de populaire cultuur.
Nadat Japan met de aanval op Pearl Harbour de Verenigde Staten de Tweede Wereldoorlog in had getrokken, ontstond al snel het boodschap dat de mannen nodig waren aan het front en dat dus de vrouwen het land draaiende moesten houden én in de fabrieken de wapens moesten maken die nodig waren aan het front. Op allerlei manieren werd deze boodschap uitgedragen. Zo werd er in 1942 een lied gecomponeerd, Rosie the Riveter (wat je zou kunnen vertalen als Rosie de klinknagelschietster) dat door diverse artiesten op hun repertoire gezet werd en dat een grote hit werd.
Min of meer tegelijkertijd kwam grafisch ontwerper J. Howard Miller met een poster voor Westinghouse Electric Company. Op de poster zien we een vrouw in overall, een doek om haar hoofd gebonden en een vastberaden blik. Ze toont ons haar spierballen. Dit was het soort vrouw dat nodig was in de Amerikaanse fabrieken. En de boodschap: We Can Do It! Over wie de vrouw op de poster is, bestaat onenigheid, net als over de vraag welke Rose (of Rosina of Rosalind) model heeft gestaan voor Rosie the Riveter. Daarbij zijn lied en poster na de oorlog een eigen leven gaan leiden en wordt vaak ten onrechte aangenomen dat de vrouw op de poster Rosie the riveter is.
Het gebaar van de poster met de gebalde vuist zien we terug in het meisje van Pipsqueak was here. De blik is anders. De vastberadenheid van Miller is bij Pipsqueak ronduit provocerend geworden. Overigens is de voorstelling niet uniek. Op de Instagrampagina van Pipsqueak was here is te zien dat het meisje ook een plek heeft gekregen in het straatbeeld van Parijs en van Denver. Hoe het in die steden geduid moet worden, durf ik niet te zeggen. Maar voor Hengelo vind ik het wel toepasselijk: We Can Do It! We kunnen onze stad mooier en aantrekkelijker maken.
Bode
Dit weekend was ik in Rotterdam, bij galerie Untitled in de Koningsveldestraat. De galerie zit in een oud schoolgebouw en op de eerste verdieping schijnen kunstenaarsateliers te zijn. Maar daar kwam ik niet voor, dus daar ben ik ook niet gaan kijken. Waar ik ook niet voor kwam, maar wat ik wel mooi kon meepikken was een grote, abstracte muurschildering. Op internet lees ik dat de Koningsveldestraat is heringericht met groen, met speeltoestellen en met een trapveldje. De straat werd er levendiger door, maar een saaie blinde muur deed daar weer wat afbreuk aan. Een van de kunstenaars die hier zijn atelier heeft, Luuk Bode, kwam met het idee voor een muurschildering, die daadwerkelijk is uitgevoerd. En wat er bijzonder aan is: zijn werk, Stroke 3037, is abstract. Met heel veel fantasie zou je er een hurkende figuur in kunnen zien, maar hurken vraag beheersing, balans. En daarvoor is de voorstelling veel te dynamisch.
Bij het zien moest ik direct denken aan een kunststroming die een eeuw geleden in Engeland ontstond, het vorticisme. Elementen uit het kubisme en futurisme werden gecombineerd. In eerste instantie was het kunstcriticus Roger Fry, die zich sterk maakte voor de abstracte kunst in Engeland. Hij zette een workshop, waar onder andere schilder en schrijver Percy Wyndham Lewis actief was. Maar de twee kregen ruzie en Wyndham Lewis ging alleen verder. Hij verzamelde enkele geestverwanten om zich heen en het was dichter Ezra Pound, die de vortex, wat zoveel betekent als werveling, introduceerde als uitgangspunt voor de schilderkunst en de poëzie. Wyndham Lewis zag daar wel wat in en schreef een manifest BLAST!, waarin hij de ideeën van de nieuwe stroming uiteen zet. BLAST! Verscheen in juni 1914. Twee maanden later brak de Eerste Wereldoorlog uit, waardoor de stroming geruisloos ten onder ging.
Of Luuk Bode zijn inspiratie uit het vorticisme haalt, weet ik niet. Maar door het wervelende van zijn werk zorgt hij zeker voor leven in de straat, zelfs als er niemand is. Mocht hij nog op zoek zijn naar een passende term, dan zou ik zeker neo-vorticisme overwegen.
