beeldhouwkunst

Muurmuseum: Boekenkast van Sanja Medić

30 april 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

Ooit las ik Ferdinand Huyck van Jacob van Lennep. Aangetrokken door het oude bandje was ik wel nieuwsgierig geworden. In een wat verouderde stijl, bleek het toch nog een behoorlijk fris verhaal. Recent kwam ik Van Lennep weer tegen, toen ik me verdiepte in de geruchtmakende muurschildering van Roosje in de Jacob van Lennepstraat in Amsterdam. Het is een van de straten in Oud-West, die genoemd zijn naar 18^e– en 19^e-eeuwse schrijvers en dichters.

Vijf van deze schrijvers en dichters leven voort in een kunstwerk. Naast Van Lennep zijn A.C.W. Staring, Jan Pieter Heije, Cornelis Loots en Johannes Kinker ‘vereeuwigd’. Eerlijk gezegd had ik nog nooit van Loots gehoord en van Kinker alleen door de straatnaam. Dat hij schrijver was, wist ik niet. Maar alle vijf – en nog vele andere meer – hebben in Amsterdam Oud-West een straat naar zich genoemd gekregen. Het stratenplan in dit stadsdeel is nog origineel uit de negentiende eeuw, maar in de straten zelf is steeds meer nieuwbouw te vinden. Bijvoorbeeld in de Lootsstraat.

Hier is sinds 2006 het huizenblok De Batavier te vinden, dat HVDN Architecten ontwierp in opdracht van woningcorporatie De Alliantie. Blikvanger in het huizenblok is de boekenkast van Sanja Medić. Voor de vorm van de kast liet Medić zich inspireren door 19^e-eeuwse foto’s en bij haar ontwerp had ze nauw contact met de architect. De boeken, gemaakt door keramist Pieter Kemink, wegen elk zo’n 25 kilo. Met ongeveer twintig banden op elk van de elf planken maakte dat een aanpassing van de constructie van dit deel van het wooncomplex noodzakelijk.

Minstens zo opmerkelijk als de vorm zijn de leesbare titels op de ruggen van de boeken: Twee pistoolschoten, Mooi Truitje, Hoera, Huiskrakeel, De twee grasmaaiers, ze lijken zo eigentijds en daardoor verzonnen, maar Medić putte uit het werk van de vijf schrijvers. Het zijn dus allemaal authentieke titels.

Als boekenliefhebber vind ik het al moeilijk om langs een mini-bieb te lopen. Het liefst kijk ik even of er iets bijzonders in staat. Van meenemen van boeken zal in de Lootsstraat geen sprake zijn, maar ik weet zeker dat ik me aan deze maxi-bieb uren kan vergapen. In ieder geval zou ik op zoek gaan naar Ferdinand Huyck.

Dank aan Suze Zijlstra die met haar #OudWestWalks mij op het spoor zette van dit kunstwerk en voor het gebruik van de foto.

Dwarskijken: Willy Brandt en Him

15 april 2020 door Peter Zunneberg 1 Comment

Het was een iconisch moment op 7 december 1970. De Duitse bondskanselier Willy Brandt, op bezoek in Warschau, maakte een knieval en herdacht zo de slachtoffers van het nationaal-socialistisch bewind, die vielen bij de opstand van het Getto in Warschau in 1943. Het was een gebaar van verzoening dat leidde tot een verzoeningspolitiek tussen West- en Oost-Europa. Helemaal onomstreden was het gebaar niet, want het betekende ook dat West-Duitsland definitief afstand deed van de Duitse gebieden die voor de Tweede Wereldoorlog nog als Duits werden beschouwd.
De knieval is op die zevende december uitgebreid vastgelegd. Brandt is op foto’s te zien en profil, nagenoeg frontaal of zoals hier in driekwart. Wie destijds de foto’s hebben gemaakt, is niet te achterhalen. Als bron worden grote persbureaus vermeld. Overigens is Brandts knieval niet alleen fotografisch vereeuwigd, maar ook – vanuit een andere hoek – op een monumentale plaquette die nog altijd in Warschau te zien is.

In 2001 maakte de Italiaanse kunstenaar Maurizo Cattelan Him, een beeld van een schooljongen in gebed, maar met het hoofd van Adolf Hitler. Was het werk van Cattelan in die tijd al provocerend – denk aan La nona ora uit 1999 waarin paus Johannes Paulus II getroffen wordt door een meteoriet – met Him gooide hij er nog een schepje bovenop door het beeld uitgerekend in Warschau in het voormalige getto ten toon te stellen. In houding vertoont het beeld grote gelijkenis met Willy Brandt, ruim dertig jaar eerder. Het grootste verschil zit hem in de blik. Waar Brandt deemoedig en respectvol het hoofd naar beneden buigt, blikt het Hitlerbeeld bijna uitdagend omhoog, waar in een gebed doorgaans de ogen juist gesloten zijn. Cattelan verklaarde zelf ooit over het beeld: “Hitler is pure fear; it’s an image of terrible pain. It even hurts to pronounce his name. And yet that name has conquered my memory, it lives in my head, even if it remains taboo.”

Sinds ik de foto van Willy Brandts knieval zag, kan ik Him niet meer los zien van die historische gebeurtenis. Maar tegelijk kom ik in geen enkele beschouwing over Cattelans beeld een verwijzing naar Willy Brandt tegen. En dat verbaast me. Ik kan niet geloven dat Cattelan met de keuze voor een plek om zijn werk te tonen, niet geweten heeft dat min of meer op dezelfde plaats dertig jaar tevoren een wereldleider in nagenoeg dezelfde houding zat.

NB De foto van Willy Brandt komt uit De groene Amsterdammer, 14 augustus 2019

Charles Grips en het kruisbeeld van Brakkenstein

13 april 2020 door Peter Zunneberg 2 Comments

Er was een tweet van een Romein voor nodig om mij in beweging te krijgen. De foto bij de tweet doet vermoeden dat hij Nijmegen kent, maar hier ook al weer wat jaren geleden vertrokken is.
Lange tijd heeft op de hoek van de Heyendaalseweg en de Houtlaan het kruisbeeld gestaan, zoals te zien is op de foto. Maar jaren geleden is het beeld een paar meter verplaatst en verdween bovendien de houten, vliegervormige kap. Ik ging er eens kijken en legde actuele foto’s naast de Romeinse. Direct vallen er verschillen op. Dit is helemaal niet het beeld van Charles Grips uit 1949, dit is een heel ander kruisbeeld. Kijk maar naar de handen en de voeten, naar de lendendoek en het haar.

Waardevol element
Op diverse plekken kwam ik vermeldingen van het kruisbeeld tegen, al dan niet voorzien van de naam Charles Grips. De meest prominente is op de website Kunst op straat in Nijmegen.
Ook in de wijkvisie Brakkenstein 2017, die de afdeling wijkmanagement van de gemeente Nijmegen in november 2010 schreef, is aandacht voor het beeld. Daarin staat onder meer te lezen dat het beeld een element is dat in de wijk Brakkenstein het Roomse leven zichtbaar maakt op straat. Even verderop lezen we: “Een bijzonder element in de wijk is ten slotte het kruisbeeld bij de entree van de wijk aan het hoekpunt van Houtlaan en Heyendaalseweg.”
Het beeld krijgt een plek op een lijst van waardevolle panden en elementen die behouden moeten worden.

Paters jezuïeten
Op 8 april 2019 figureert het beeld in een artikel in De Gelderlander, waarin de verkeersveiligheid op het kruispunt aan de orde komt. Mogelijk wordt het kruispunt een rotonde, overeenkomstig de wens van buurtbewoners én van de gemeente. Dat dat niet al eerder gebeurd is heeft een reden “Er is al eerder gekeken naar een rotonde, maar de Jezuïeten die toen nog het klooster bezaten, wilden dat het kruisbeeld bleef staan”, zegt verkeerswethouder Harriët Tiemens.
Deze wens van de paters jezuïeten lijkt haaks te staan op wat een kleine twee jaar eerder door Gerard Jansen in het Wijkblad Brakkenstein was geschreven. Toen al bleek het beeld van de foto vervangen door het beeld dat er nu staat. Het heeft er alle schijn van het er niet toe heeft gedaan wélk beeld er stond, maar dát er een beeld stond. En dat bijna niemand daar ooit goed naar gekeken heeft, laat staan het heeft onderzocht.

Bungelende arm
Op de voorkant van het Wijkblad Brakkenstein prijkt het beeld dat er nu staat. Jansen, die betrokken is geweest bij de plaatsing van dat beeld, schrijft over de geschiedenis, waarvoor hij onder andere sprak met pater Wim van Meijgaarden sss, die verbonden was aan de H. Sacramentsparochie in Brakkenstein. In de jaren ’50, zo schrijft Jansen, werd er voor het eerst een beeld op de hoek geplaatst, een beeld van keramiek. Het was gemaakt in de pottenbakkerij van Sint Joris in Beesel. Dat is een naam die we ook bij Charles Grips tegenkomen. Grips ontwierp namelijk voor die pottenbakkerij.
Het beeld had maar een beperkte houdbaarheid. Begin jaren ’80 was het dermate aangetast door regen en nachtvorst, dat er een arm afbrak, die nog enige tijd bleef bungelen aan een van de dwarshouten van het kruis.

Duits houtsnijwerk
In 1984 is het beeld vervangen door een houten beeld dat gemaakt is door een onbekende Duitse kunstenaar. Juist omdat dit beeld van hout was, werd ter bescherming het vliegervormige schild met het afdakje gemaakt. Toch had ook dit beeld niet het eeuwige leven. In 2014 werd het gedemonteerd en vervangen. Het beeld dat er nu staat, is afkomstig van de begraafplaats van de paters jezuïeten van het Berchmanianum. Nadat zij elders in Brakkenstein onderdak vonden, schonken ze het beeld aan de wijk en kwam het op de hoek van het kruispunt te staan. Ook van dit beeld is de maker onbekend.

Herbestemming op begraafplaats
Het houten beeld kreeg na een opknapbeurt een nieuwe plek: op de begraafplaats aan de Pastoor Wichersstraat in Brakkenstein. Vrij dicht naast een ander kruisbeeld van keramiek, inderdaad het beeld van de bungelende arm. Je zou verwachten dat dit dan het beeld is van Charles Grips. Maar dat blijkt niet juist. Het keramische beeld op de begraafplaats is gesigneerd. De naam is niet goed leesbaar. Maar het is zeker geen Charles Grips. Het jaartal 54 is wel leesbaar. Nu zou het beeld van Grips gemaakt zijn in 1949. Dus misschien is zijn beeld al na vijf jaar al vervangen.

O ja, wat betreft de foto van onze Romeinse vriend? Die bleek gewoon van Wikipedia geplukt.

Nieuw gezicht van Nijmegen

8 april 2020 door Peter Zunneberg 2 Comments

Ergens tussen het jaar 100 en 200 kan hij het verloren zijn, maar misschien heeft de Romein die eigenaar was van het masker het bewust weggegooid, misschien wel omdat zijn diensttijd erop zat. Misschien was de eigenaar zelfs geen Romein, maar een Bataaf, die als ruiter diende in het Romeinse leger. Het kan dus ook zijn dat het masker tijdens de Bataafse opstand van 69 verloren is. Evenmin is duidelijk of het masker een ceremoniële functie had was of dat het ook gedragen werd tijdens gevechtshandelingen.

Het duurde tot begin twintigste voor het weer boven water kwam. Letterlijk, want bij baggerwerken in de Waal werd het gevonden, in de buurt van waar nu de spoorbrug ligt. Zeer waarschijnlijk heeft het masker vastgezeten aan een helm, die verdwenen is. Maar op de plek van het voorhoofd is duidelijk een scharnier te zien. De Romeinse eigenaar kon dus zijn gezicht onthullen zonder zijn helm te hoeven afzetten. In 1915 kocht verzamelaar G.M. Kam het masker aan en sindsdien is het een van de topstukken van de Romeinse archeologie in Nijmegen, eerst in het museum dat Kam oprichtte, maar tegenwoordig in Museum Het Valkhof.

Toen jaren geleden plannen werden gemaakt voor de Spiegelwaal, het overstroomgebied voor hoog water, werden kunstenaars uitgenodigd met ideeën te komen. Andreas Hetfeld opperde om het Romeinse masker vele malen te vergroten en er een bijzondere plek van te maken waarvandaan je kon uitkijken over de stad. Niet alleen de financiering van het project moest Hetfeld oplossen, ook was er een praktisch probleem. Waar maak je een kunstwerk van zes meter hoog dat daarna in één stuk naar zijn plek gebracht kan worden. Het antwoord lag eigenlijk voor de hand: aan de Waal. Hetfeld voltooide het beeld in een hal van een rederij in Millingen. Het vervoer ging vervolgens uiteraard ook over water. Naam van het beeld? Het gezicht van Nijmegen.

Een echte onthulling was het beeld niet gegund. Vanwege corona, afstand houden en desondanks verwachte grote belangstelling, was op het laatste moment zelfs het tijdstip van transport aangepast. Diversen zullen voor niets langs de Waal hebben gestaan. Zo’n tweehonderd belangstellenden waren naar het eiland gegaan, om daar, op gepaste afstand van elkaar, de plaatsing te aanschouwen.

Bijna zeventig jaar is het beeld Mariken van Nieumeghen van Vera Tummers-van Hasselt het gezicht van Nijmegen geweest. Het beeld op de Grote Markt is gebaseerd op het mirakelspel van Mariken die haar ziel aan de duivel verkoopt. Zeer waarschijnlijk is het hele verhaal bedacht en is er nooit een Mariken geweest. Daarbij is de verbeelde Mariken aan grote twijfel onderhevig. Zie hoe zij op haar pink bijt. Misschien moeten we Mariken vervangen als gezicht van Nijmegen. Hetfelds Romeinse masker straalt, alleen al door de grootte, zelfbewustzijn uit. Voor mij zou Het gezicht van Nijmegen heel goed het níeuwe gezicht van Nijmegen kunnen zijn.

Bart Weltens Sedes sapientiae is terug!

21 maart 2020 door Peter Zunneberg

Op 18 januari raasde er een zware storm over Nederland. Vrachtwagens waaiden van de snelwegen, bomen werden ontworteld. Bij het Canisius College in Nijmegen brak de beugel waarmee het beeld Sedes sapientiae van Bart Welten aan de gevel was gehangen en viel het beeld meters naar beneden. Maria liep enkele scheuren op en Jezus werd onthoofd. Door de aanhoudende regen dreigde het beeld ook nog vol met water te lopen, wat voor verdere beschadiging had kunnen zorgen. Gelukkig bracht de school het beeld in veiligheid. Nog gelukkiger is dat de school de waarde van het beeld inzag en direct zocht naar mogelijkheden om het te restaureren.

Andreas Hetfeld
Dat restauratiewerk heeft kunstenaar Andreas Hetfeld de afgelopen maanden op zich genomen. Van Hetfeld wordt binnenkort het zes metere hoge Gezicht van Nijmegen, een replica van een Romeins gezichtsmasker naar het eiland in de Waal versleept en onthuld. Daar ging zijn aandacht de afgelopen tijd vooral naar uit. Maar op momenten dat hij niet naar de loods in Millingen kon, was hij bezig met het restauratiewerk. Probleem bij die restauratie was dat Welten zo’n, zestig jaar geleden, gebruik had maakt van een soort kunsthars, waarvan de samenstelling voor Hetfeld moeilijk te achterhalen viel. Vandaar dat er nu, bijvoorbeeld op het been van Maria een afwijkende plek te zien is. Maar misschien is het juist wel goed dat de beschadigde plekken zichtbaar blijven.

Verdwenen
Waarom is het zo belangrijk dat dit beeld terug is? Bart Welten heeft zo’n tien jaar in Nijmegen gewoond en gewerkt. Naast beeldhouwer was hij leraar kunstvakken op Mater Dei en Notre Dames des Anges. Van zijn hand zijn er zeven werken in Nijmegen zichtbaar geweest. Behalve de Sedes sapientiae op de Berg en Dalseweg, staan er nog twee beelden van Welten in de Dominicuskerk aan de Pater Molkenboerstraat en hangen er twee abstracte ijzeren reliëfs in het collegezalencomplex van de Radboud Universiteit. Zijn bekendste werk, Touwspringend meisje – dat helemaal geen touwspringend meisje was – werd in 2010 bruut van haar sokkel in het plantsoen aan het begin van de Hatertseweg getrokken en is ongetwijfeld omgesmolten.

Symbool
Niet alleen is Sedes sapientiae het enige beeld van Welten dat in de openbare ruimte zichtbaar is. Het is ook een fraai voorbeeld van wederopbouw-beeldhouwkunst die in de jaren vijftig, zestig en zeventig in het kader van de percentageregeling tot stand kwam. Sedes sapientiae is bij uitstek een symbool voor de nieuw gebouwde school. Letterlijk vertaald is sedes sapientiae zetel der wijsheid, iets wat een school toch dient te zijn. Juist in deze weken van niet-alledaags onderwijs is de terugkeer van dit symbool een moment om even bij stil te staan en kracht uit te putten.