Dwarskijken

Dwarskijken: Moby Dick

1 juli 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

Twee jaar geleden las ik Moby Dick van Herman Melville en schreef ik over de kunsthistorische verwijzingen in het boek. Een naam die ik toen niet ben tegengekomen, is die van Oswald Brierly. Deze Engelse schilder, die leefde van 1817 tot 1894, specialiseerde zich in zeegezichten en -scènes. Toen Brierly in 1841 zijn eerste zeereis maakte, had Melville zijn zeemanscarriëre al weer opgegeven. Brierly zal toen Melville Moby Dick schreef zeker ook nog niet de faam hebben gehad die hij nu heeft, als je daar überhaupt al van mag spreken. Toen zou Brierly prima in Melvilles verhaal hebben gepast.

Whalers
Neem Brierly’s schilderij The Whalers off Twofold Bay, New South Wales. Dat laat zeker wat zien van wat Melville in zijn boek ook beschrijft. Hoe het gevecht met de onmetelijke zeezoogdieren gevoerd werd van uit een licht roeibootje, met voorin staand een harpoenier. De walvis in Brierly’s schilderij moet al gewond zijn, uit het spuitgat van het beest komt water vermengd met bloed. Brierly schilderde vaker scènes over de walvisjacht in de zeeën rond Australië.

Foto
Pas zag ik een nieuwsfoto van Associated Press die me direct deed denken aan Moby Dick. We zien een man vastberaden in de weer met een lange stok. Ook zien we iets ronds, wat geduid zou kunnen worden als een oog. Verder is er weinig herkenbaar. We zien vooral chaos. En dat klopt ook. Het gaat om een zoekactie naar overlevenden, na het neerstorten van een vliegtuig in Pakistan. Het oog blijkt een van de motoren te zijn.
Het is vreemd dat een foto gemaakt in 2020 van een gebeurtenis die niet op zee plaatsvond en helemaal niets te maken heeft met walvisjacht, dramatischer en chaotischer is, dan ooit geschilderd of gefilmd en daarmee treffender dan ooit tevoren illustreert wat Melville heeft beschreven. In ieder geval voor mij.

Dwarskijken: Trump crossing the Delaware

11 juni 2020 door Peter Zunneberg

Op 24 april stond er in de Volkskrant onder de kop Een goede leider is een dienende leider een beschouwing over leiderschap ten tijde van corona. Bij het verhaal stond een illustratie van Javier Muñoz, van wie de Volkskrant geregeld beeld gebruikt. In een boot zien we een aantal wereldleiders verzameld. Donald Trump staat fier rechtop, hij bepaalt de koers. Op zijn hoofd heeft hij een van een oude krant gevouwen hoed. Direct achter hem staat Jaïr Bolsonaro die een teddybeer onder zijn arm klemt. Verder aan boord zijn Emanuel Macron, Angela Merkel, Justin Trudeau, Recep Tayyip Erdogan, Jacinda Ardern, Erna Solberg, Mette Frederiksen en helemaal achterin de boot onze eigen Mark Rutte. Allemaal zitten ze in hetzelfde schuitje, maar het zijn de grootste ego’s die het meest belachelijk worden gemaakt.

Wie een beetje thuis is in de schilderkunst herkent onmiddellijk het schilderij waarop Muñoz zich baseerde: Washington crossing the Delaware van Emanuel Leutze. Leutze werd in 1809 geboren in Duitsland, werd als 9-jarige door zijn ouders meegenomen naar de Verenigde Staten, studeerde aanvankelijk in Philadelphia, maar ging terug naar Duitsland om aan de Akademie van Düsseldorf verder te worden opgeleid tot schilder. Hij bleef nog een aantal jaren in Europa en keerde in 1859 terug naar de Verenigde Staten. Washington crossing the Delaware werd zijn bekendste werk. Opmerkelijk genoeg schilderde hij dit symbool van de Amerikaanse onafhankelijkheid al in 1851, toen hij nog in Duitsland woonde. Het schijnt zelfs dat de rivieroever op de achtergrond de Duits Rijnoever is.

Door Trump in deze setting zo neer te zetten, levert Muñoz een buitengewoon sarcastisch commentaar. Hij mag zich graag afficheren als wereldleider, maar is het niet. Hij gedraagt zich af en toe als een klein kind, iets wat Muñoz benadrukt met een hoofddeksel van spelende kinderen. Ook de teddybeer is geheel ontsproten aan Muñoz fantasie. En er is nog een detail dat hij heeft toegevoegd, maar dat heeft, net als het gehele beeld zijn oorsprong in de schilderkunst: het hoofddeksel van Erdogan, de omgekeerde trechter. Dat kennen we onder andere van Hiëronymus Bosch, bijvoorbeeld in zijn Keisnijding. De omgekeerde trechter op het hoofd staat voor zwendel en bedrog. Daarmee is het als element in de spotprent veel meer beladen dan de van een oude krant gevouwen hoed of de teddybeer.

Dwarskijken: Van Gogh op Ibiza

29 mei 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

Caféterras bij nacht dacht ik toen ik eind april een foto zag in De Volkskrant bij een artikel over toerisme in coronatijden. Het perspectief met de nadruk op de linkerkant van de straat, het blauw van de nacht, het geel (bij Van Gogh het café, op de foto de jurk van de vrouw rechts), zelfs de keitjes roepen het schilderij in herinnering. Het kan haast niet anders of fotograaf Leo Vogelzang moet dit ook hebben gezien, toen hij de foto maakte op Ibiza, ver voor de crisis toesloeg. Merkwaardig is wel dat zijn foto nu alleen nog te vinden is bij de Blendle-versie van het verhaal. Op de site van de Volkskrant is een andere foto van hetzelfde straatje, met zelfs dezelfde mensen links aan het tafeltje bij het artikel geplaatst, zonder dominant geel. En dus ook zonder van Gogh.

Dwarskijken: Spiegel

14 mei 2020 door Peter Zunneberg

Jarenlang hing De spiegel van Joost Swarte boven de schoorsteenmantel. Het is een geijkte plek voor een spiegel en daar speelden we mee. In de tekening van Swarte zien we een man zittend op een bank. Hij heeft een woeste blik in zijn ogen, zit verwoed te roken en trekt vertwijfeld aan zijn stropdas. Waar hij naar kijkt kunnen we niet zien. Maar tegelijkertijd zien we het wel. Achter de man bevindt zich een wandhoge spiegel, waar we een stel zien dansen. De vrouw heeft de man stevig om zijn nek geklemd en een andere conclusie dan dat ze elkaar zoenen is niet mogelijk. Verder naar rechts betreedt een kelner de ruimte met een fles champagne, terwijl er, zo zien we op de tafel voor de man op de bank, alleen maar bier gedronken is. De kelner ziet het dansende en zoenende stel en schat de situatie juist in: trouble!
Waar Swarte slechts een klein deel van de ruimte tekent, kunnen we het hele verhaal begrijpen via de spiegel. Daarbij is het perspectief van de tekenaar zo dat hij zelf niet wordt weerspiegeld.

Fotograaf Brassaï fotografeerde rond 1930 een verliefd stel in een klein café in Parijs. Hier niet één wand met een spiegel, maar twee. Brassaï koos voor een hoek van ongeveer 45 graden, waardoor hij het stel in het café zag, de man in een spiegel en de vrouw in de andere. De man zien we schuin op zijn achterhoofd, maar via zijn spiegelbeeld weten we toch hoe hij eruit ziet. De vrouw kunnen we wel in haar gezicht zien. Van haar is het juist de verliefde blik die nog een keer herhaald wordt.

Vanochtend besprak Hans Aarsman in De Volkskrant een foto van Véronique de Viguerie. Mijn eerste gedachte was hé een spiegel. Het rare vertekende kader, de gedrongen gestalte van de vrouw met de stofzuiger, als je jaren naar Joost Swarte hebt gekeken is het nog niet zo gek.

Maar het slaat natuurlijk nergens op. De oude vrouw, de ronde tafel met het blauwe kleedje en de twee waterflessen ontbreken in wat het spiegelbeeld zou moeten zijn. En hoe is het mogelijk om in een spiegel de onderkant van wat waarschijnlijk een opklapbed is, te zien, terwijl dat zich overduidelijk achter de schuifdeuren bevindt? Maar juist door dat bed, dat de ruimte waar de ene vrouw aan tafel zit en de andere stofzuigt, in tweeën deelt, lijkt het alsof er een soort lambrisering is waar een spiegel op rust.

Het bewijst weer eens hoe kunst een referentiekader in het dagelijks leven kan worden.

Dwarskijken: Eulalia

20 april 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

“Never the same again? … One of the last visitors to the Tate Modern before it closed during the Coronavirus outbreak. Photograph: Jill Mead/The Guardian”, was het onderschrift bij de foto links. Was het een spontane actie van de vrouw in het museum en was fotografe Mead op het juiste moment op de juiste plek? Of heeft Mead de vrouw gevraagd om even te gaan liggen om een foto te kunnen maken die herinneringen opriep aan het schilderij rechts. Ik denk het laatste.

Op het schilderij zien we de heilige Eulalia, geschilderd door John William Waterhouse. Eulalia geldt als de jongste heilige in de katholieke kerk. Als meisje van dertien en opgevoed in een christelijk gezin trok zij in het Spaanse Merida in 304 in een Romeinse rechtbank het beeld van een godheid omver. Ze werd gevangen genomen, gemarteld en ze stierf als martelares.
Waterhouse maakte dit schilderij in 1865. Het perspectief dat hij als schilder inneemt maakt het zo opzienbarend. Zoals de dode Eulalia hier ligt, daar zijn in de kunstgeschiedenis geen vroegere voorbeelden van. Achter haar staat een Romeinse soldaat en achter hem gaat het gewone leven door. Zo ziet martelaarschap er uit. Om dat te benadrukken laat Waterhouse een tiental duiven als het ware rouwen om Eulalia.

Het is misschien overdreven om het martelaarschap te noemen, maar de sluiting van musea voelt voor sommigen als een enorm offer. En dat heeft Jill Mead met deze foto op een even eenvoudige als doeltreffende manier weergegeven.
Overigens is de naam Eulalia afkomstig uit het Grieks en betekent zij zoveel als: Zij die wel spreekt. Nomen est omen zullen we maar zeggen. Want het gaat net zo goed op voor de heilige als voor fotografe Jill Mead.