Ergens in 1936 heeft fotografe Berenice Abbott haar fotocamera neergezet op het kruispunt van Pike Street en Henry Street in Lower Manhattan. Ik zeg bewust neergezet, want de foto die ze heeft gemaakt kan niet gemaakt zijn met een compact-camera, zoals die destijds sinds een jaar of tien op de markt waren. De scherptediepte en verticale lijnen van de gebouwen zou ze niet hebben kunnen bereiken met een camera die ze in haar hand moest houden.
Wat zien we op de foto Pike and Henry Street, New York City, 1936? We zien een straatbeeld op Pike Street, de straat die onderaan Manhattan Bridge uitkomt op de East River. Waar de huizen al groot zijn, valt eens te meer op hoe indrukwekkend en monumentaal de brug is. Henry Street uit de titel zien we niet, die steekt Pike Street over en is dus alleen van belang om te bepalen waar Abbott precies heeft gestaan.
In de straat zien we bedrijvigheid: er lopen mensen , sommige maken een praatje, links en rechts staan een paar auto’s geparkeerd. Midden in het beeld zien we een detail dat duidelijk maakt dat het een tijd van overgang naar een nieuwe tijd is: links vanuit Madison Street zien we een leverancier met paard en wagen Pike Street oversteken. Auto’s zijn in de meerderheid, maar paard en wagen zijn nog steeds niet uit het straatbeeld verdwenen.
De Manhattan Bridge op de achtergrond was op 31 december 1909 in gebruik genomen. Na de Brooklyn Bridge en de Williamsburg Bridge was de Manhattan Bridge de derde brug die Lower Manhattan verbond met Brooklyn. En net als op de Williamsburg Bridge was er ruimte voor auto- en treinverkeer. De brug was dus in 1936 niet nieuw en niet uniek. En toch maakte Berenice Abbott er een iconische foto van.
In 1931 schilderde Piet Mondriaan Ruitvormige compositie met twee lijnen. Eigenlijk deugt die titel niet, want het is geen ruit, maar een vierkant. Maar omdat Mondriaan het kader 45 graden draaide wordt het ruimvormige compositie genoemd. In het compleet witte vlak schilderde hij twee zwarte lijnen, één horizontaal en één verticaal. Vlakbij de linker onderrand kruisen de lijnen elkaar. Tegenwoordig is het schilderij eigendom van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Daar was het sinds 1951 al te zien, maar eigenaar was de gemeente Hilversum. Die bood het werk in 1987 aan op een veiling om uit de opbrengst het monumentale theater Gooiland te kunnen opknappen. Er ontstond de nodige ophef over de handelswijze van Hilversum, de omgang met cultureel erfgoed, maar ook over het schilderij zelf. Dat er uiteindelijk 2.500.000 gulden betaald werd voor een schilderij dat ogenschijnlijk zo simpel was, was voor velen onverteerbaar.
Er is nauwelijks een groter contrast denkbaar dan tussen Abbotts foto van Lower Manhattan en Mondriaans schilderij. En toch is er verwantschap. En dat heeft te maken met de lijnen en de hoeken. De lijnen van Mondriaan staan haaks op elkaar in een hoek van negentig graden. De horizontale lijn is iets breder dan de verticale. Dat geven levert binnen het diagonale kader een ongekende spanning op. Alles klopt aan het schilderij, elke ingreep, hoe minimaal ook, zou daar afbreuk aan doen.
In Abbotts foto heb je te maken met ruimte en perspectief, iets wat bij Mondriaan geheel ontbreekt. Maar neem de lengteas van Pike Street en de lengteas van Manhattan Bridge en je ziet dat ze elkaar spiegelen en dat ze elkaar buiten het beeld zouden kruisen. Die lijnen en dat denkbeeldige kruispunt worden als het ware ingekaderd door de perfecte verticale lijnen van de gebouwen.
Anders dan bij Mondriaan lopen de lijnen bij Berenice Abbott niet in een hoek van negentig graden, het zal eerder iets van 120 graden zijn. Maar net als bij Mondriaan is de hele voorstelling akelig exact en daardoor ongekend spannend.
