Dwarskijken

Dwarskijken: Van Gogh op Ibiza

29 mei 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

Caféterras bij nacht dacht ik toen ik eind april een foto zag in De Volkskrant bij een artikel over toerisme in coronatijden. Het perspectief met de nadruk op de linkerkant van de straat, het blauw van de nacht, het geel (bij Van Gogh het café, op de foto de jurk van de vrouw rechts), zelfs de keitjes roepen het schilderij in herinnering. Het kan haast niet anders of fotograaf Leo Vogelzang moet dit ook hebben gezien, toen hij de foto maakte op Ibiza, ver voor de crisis toesloeg. Merkwaardig is wel dat zijn foto nu alleen nog te vinden is bij de Blendle-versie van het verhaal. Op de site van de Volkskrant is een andere foto van hetzelfde straatje, met zelfs dezelfde mensen links aan het tafeltje bij het artikel geplaatst, zonder dominant geel. En dus ook zonder van Gogh.

Dwarskijken: Spiegel

14 mei 2020 door Peter Zunneberg

Jarenlang hing De spiegel van Joost Swarte boven de schoorsteenmantel. Het is een geijkte plek voor een spiegel en daar speelden we mee. In de tekening van Swarte zien we een man zittend op een bank. Hij heeft een woeste blik in zijn ogen, zit verwoed te roken en trekt vertwijfeld aan zijn stropdas. Waar hij naar kijkt kunnen we niet zien. Maar tegelijkertijd zien we het wel. Achter de man bevindt zich een wandhoge spiegel, waar we een stel zien dansen. De vrouw heeft de man stevig om zijn nek geklemd en een andere conclusie dan dat ze elkaar zoenen is niet mogelijk. Verder naar rechts betreedt een kelner de ruimte met een fles champagne, terwijl er, zo zien we op de tafel voor de man op de bank, alleen maar bier gedronken is. De kelner ziet het dansende en zoenende stel en schat de situatie juist in: trouble!
Waar Swarte slechts een klein deel van de ruimte tekent, kunnen we het hele verhaal begrijpen via de spiegel. Daarbij is het perspectief van de tekenaar zo dat hij zelf niet wordt weerspiegeld.

Fotograaf Brassaï fotografeerde rond 1930 een verliefd stel in een klein café in Parijs. Hier niet één wand met een spiegel, maar twee. Brassaï koos voor een hoek van ongeveer 45 graden, waardoor hij het stel in het café zag, de man in een spiegel en de vrouw in de andere. De man zien we schuin op zijn achterhoofd, maar via zijn spiegelbeeld weten we toch hoe hij eruit ziet. De vrouw kunnen we wel in haar gezicht zien. Van haar is het juist de verliefde blik die nog een keer herhaald wordt.

Vanochtend besprak Hans Aarsman in De Volkskrant een foto van Véronique de Viguerie. Mijn eerste gedachte was hé een spiegel. Het rare vertekende kader, de gedrongen gestalte van de vrouw met de stofzuiger, als je jaren naar Joost Swarte hebt gekeken is het nog niet zo gek.

Maar het slaat natuurlijk nergens op. De oude vrouw, de ronde tafel met het blauwe kleedje en de twee waterflessen ontbreken in wat het spiegelbeeld zou moeten zijn. En hoe is het mogelijk om in een spiegel de onderkant van wat waarschijnlijk een opklapbed is, te zien, terwijl dat zich overduidelijk achter de schuifdeuren bevindt? Maar juist door dat bed, dat de ruimte waar de ene vrouw aan tafel zit en de andere stofzuigt, in tweeën deelt, lijkt het alsof er een soort lambrisering is waar een spiegel op rust.

Het bewijst weer eens hoe kunst een referentiekader in het dagelijks leven kan worden.

Dwarskijken: Eulalia

20 april 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

“Never the same again? … One of the last visitors to the Tate Modern before it closed during the Coronavirus outbreak. Photograph: Jill Mead/The Guardian”, was het onderschrift bij de foto links. Was het een spontane actie van de vrouw in het museum en was fotografe Mead op het juiste moment op de juiste plek? Of heeft Mead de vrouw gevraagd om even te gaan liggen om een foto te kunnen maken die herinneringen opriep aan het schilderij rechts. Ik denk het laatste.

Op het schilderij zien we de heilige Eulalia, geschilderd door John William Waterhouse. Eulalia geldt als de jongste heilige in de katholieke kerk. Als meisje van dertien en opgevoed in een christelijk gezin trok zij in het Spaanse Merida in 304 in een Romeinse rechtbank het beeld van een godheid omver. Ze werd gevangen genomen, gemarteld en ze stierf als martelares.
Waterhouse maakte dit schilderij in 1865. Het perspectief dat hij als schilder inneemt maakt het zo opzienbarend. Zoals de dode Eulalia hier ligt, daar zijn in de kunstgeschiedenis geen vroegere voorbeelden van. Achter haar staat een Romeinse soldaat en achter hem gaat het gewone leven door. Zo ziet martelaarschap er uit. Om dat te benadrukken laat Waterhouse een tiental duiven als het ware rouwen om Eulalia.

Het is misschien overdreven om het martelaarschap te noemen, maar de sluiting van musea voelt voor sommigen als een enorm offer. En dat heeft Jill Mead met deze foto op een even eenvoudige als doeltreffende manier weergegeven.
Overigens is de naam Eulalia afkomstig uit het Grieks en betekent zij zoveel als: Zij die wel spreekt. Nomen est omen zullen we maar zeggen. Want het gaat net zo goed op voor de heilige als voor fotografe Jill Mead.

Dwarskijken: Willy Brandt en Him

15 april 2020 door Peter Zunneberg 1 Comment

Het was een iconisch moment op 7 december 1970. De Duitse bondskanselier Willy Brandt, op bezoek in Warschau, maakte een knieval en herdacht zo de slachtoffers van het nationaal-socialistisch bewind, die vielen bij de opstand van het Getto in Warschau in 1943. Het was een gebaar van verzoening dat leidde tot een verzoeningspolitiek tussen West- en Oost-Europa. Helemaal onomstreden was het gebaar niet, want het betekende ook dat West-Duitsland definitief afstand deed van de Duitse gebieden die voor de Tweede Wereldoorlog nog als Duits werden beschouwd.
De knieval is op die zevende december uitgebreid vastgelegd. Brandt is op foto’s te zien en profil, nagenoeg frontaal of zoals hier in driekwart. Wie destijds de foto’s hebben gemaakt, is niet te achterhalen. Als bron worden grote persbureaus vermeld. Overigens is Brandts knieval niet alleen fotografisch vereeuwigd, maar ook – vanuit een andere hoek – op een monumentale plaquette die nog altijd in Warschau te zien is.

In 2001 maakte de Italiaanse kunstenaar Maurizo Cattelan Him, een beeld van een schooljongen in gebed, maar met het hoofd van Adolf Hitler. Was het werk van Cattelan in die tijd al provocerend – denk aan La nona ora uit 1999 waarin paus Johannes Paulus II getroffen wordt door een meteoriet – met Him gooide hij er nog een schepje bovenop door het beeld uitgerekend in Warschau in het voormalige getto ten toon te stellen. In houding vertoont het beeld grote gelijkenis met Willy Brandt, ruim dertig jaar eerder. Het grootste verschil zit hem in de blik. Waar Brandt deemoedig en respectvol het hoofd naar beneden buigt, blikt het Hitlerbeeld bijna uitdagend omhoog, waar in een gebed doorgaans de ogen juist gesloten zijn. Cattelan verklaarde zelf ooit over het beeld: “Hitler is pure fear; it’s an image of terrible pain. It even hurts to pronounce his name. And yet that name has conquered my memory, it lives in my head, even if it remains taboo.”

Sinds ik de foto van Willy Brandts knieval zag, kan ik Him niet meer los zien van die historische gebeurtenis. Maar tegelijk kom ik in geen enkele beschouwing over Cattelans beeld een verwijzing naar Willy Brandt tegen. En dat verbaast me. Ik kan niet geloven dat Cattelan met de keuze voor een plek om zijn werk te tonen, niet geweten heeft dat min of meer op dezelfde plaats dertig jaar tevoren een wereldleider in nagenoeg dezelfde houding zat.

NB De foto van Willy Brandt komt uit De groene Amsterdammer, 14 augustus 2019

Dwarskijken: vogels op kelk

6 april 2020 door Peter Zunneberg Leave a Comment

Tijdens een wandeling kwam ik in Ubbergen langs een huis met een balkon. De reling van het balkon bestond uit twee zijdelen en een dubbel middendeel. Centraal in het ijzeren smeedwerk zat op vier plekken een verguld motief van twee vogels die drinken uit een kelk. Het huis, zo was na te zoeken, dateert van omstreeks 1900. Ik ga ervan uit dat de reling van het balkon ook van die tijd dateert. Helemaal zeker is dat niet.
Wat wel zeker is, is dat het motief veel en veel ouder is. In Ravenna in het noorden van Italië staat het Mausoleum van Galla Placidia. Het is een klein, kruisvormig gebouwtje, dat gebouwd werd in 425. Of de Romeinse keizerin Galla Placidia, die de teloorgang van het West-Romeinse rijk van nabij meemaakte hier na haar dood in 450 daadwerkelijk is bijgezet, is zeer de vraag. Maar het gebouwtje is gespaard gebleven en draagt nog altijd haar naam. Het is beroemd vanwege een aantal mozaïeken. Op een ervan staan de heiligen Petrus en Paulus, die met een sleutel en een banderol een verblijf in het paradijs in het vooruitzicht stelden. Tussen hen in staat een kelk waar twee vogels op de rand zitten. De linker vogel kijkt achterom, de rechter drinkt uit de kelk.

Dan volgt de vraag wat voor vogels het zijn. Eigenlijk komen er maar twee soorten in aanmerking. Zowel de pauw (symbool voor onsterfelijkheid) als de duif symbool voor de ziel) komt in tweetallen pikken uit een kelk voor. Maar de vogels in het mozaïek lijken in de verste verte niet op pauwen, dus het moeten wel duiven zijn. Die kwamen in de vroegchristelijke kunst heel veel voor. Bovendien vormen zij samen pikkend uit een kelk de verzinnebeelding van “de ziel in de vreugde des hemels”, zoals hoogleraar kunstgeschiedenis J.J.M. Timmers het omschreef in zijn boek Christelijke symboliek en iconografie. Die vreugde des hemels past wel bij het paradijs waarnaar Petrus en Paulus verwezen.
Zijn de vogels in de Ubbergse reling ook duiven? Dat is moeilijk te zeggen. De linker oogt ronduit agressief, wat je van een duif, tevens symbool van de vrede, niet zou verwachten. Maar een andere uitleg heb ik ook nergens kunnen vinden. Dus ik geef de maker het voordeel van de twijfel.