Dwarskijken

Dwarskijken: Bewening

22 juli 2021 door Peter Zunneberg Reageer

Een nieuwsfoto van Kristof Davino over hingerstakers in een Brusselse kerk doet denken aan een Bewening van Christus door Hugo van der Goes

In de Brusselse Begijnhofkerk hielden ‘ongedocumenteerde migranten’ een hongerstaking. Om een pardon af te dwingen hadden sommigen al 61 dagen niet gegeten. De actie legde een bom onder de wankele Belgische regering, nadat twee Franstalige linkse partijen gedreigd hadden zich terug te trekken, mocht er een van de hongerstakers overlijden.
Dit alles lees ik vanochtend in De Volkskrant. Maar wat vooral mijn aandacht trekt is de foto, gemaakt door Kristof Vadino. Een uitgemergelde met ontbloot bovenlijf wordt omgeven door vier anderen die hem elk op hun eigen manier aandacht geven. Het doet me denken aan een Bewening van Christus zoals de Vlaming Hugo van der Goes die in de vijftiende eeuw geschilderd heeft. Nicodemus en Jozef van Arimathea tillen Jezus van het kruis, Maria staat met haar handen bijeen en wordt getroost door Johannes en rechtsachter bevindt zich Maria Magdalena. Het zijn vooral de blikrichtingen die doen vermoeden dat er geen enkele relatie is tussen de afgebeelde personages. En dat is op een of andere manier ook het geval in de nieuwsfoto.
Wonderlijk genoeg heeft die foto wel de gedrukte versie van het artikel gehaald, maar is hij online vervangen. Naar het waarom is gissen. Misschien was de associatie tussen beide voorstellingen en de lijdende hongerstaker en de dode Christus wel te groot.

Dwarskijken: Ontmoetingen

13 juli 2021 door Peter Zunneberg Reageer

In de Archipelstraat in Nijmegen staat een beeld van Pieter d’Hont. Het gesprek heet het. Omdat ik het zo’n charmant beeld vind, heb ik er al vaak bij stilgestaan. Twee mannen op leeftijd staan met elkaar te smoezen. Het is eerder roddel die ze uitwisselen dan hoogstaande gedachten. Hoe ik dat weet? Door goed naar ze te kijken. Ze staan wat gebogen, misschien wel net te dicht bij elkaar en, niet onbelangrijk, ze hebben hun hoofddeksel in hun hand. Die hoofddeksels zijn belangrijk, want die verlenen hen doorgaans waardigheid. De man links heeft een vierkante bonnet in zijn handen, die verraadt dat hij priester is. De man rechts draagt een galero, een grote ronde hoed, die vooral door kardinalen gedragen werd. Niets menselijks is ons vreemd, drukt het beeld uit. Ook personen in een voorname functie hebben niet altijd voorname gesprekken.

In 1528-29 schilderde Jacopo Pontormo (geboren als Jacopo de’ Carucci, maar genoemd naar zijn geboorteplaats nabij Empoli) zijn Visitatie, die te zien is in het naburige Carmignano. In het schilderij ontmoet Maria, terwijl zij in verwachting is van Jezus, haar nicht Elisabeth, die in verwachting is van Johannes de Doper. Wat welbeschouwd niet meer is dan een toevallige ontmoeting van familieleden, is door de symboliek zwaar beladen. Je zou kunnen stellen dat deze ontmoeting aan de bakermat lag van twintig eeuwen westerse beschaving. Videokunstenaar Bill Viola baseerde in 1995 zijn The Greeting op Pontormo’s Visitatie. Het werk was bedoeld voor de Biennale in Venetië, maar is nog altijd in tal van musea te zien, zoals in De Pont in Tilburg. De ontmoeting is in extreme slow-motion gefilmd, waardoor de emotie van de beide vrouwen, het geluk over hun zwangerschap, wordt benadrukt en onherroepelijk iets sacraals krijgt.

Nooit eerder heb ik een verband gelegd tussen Het gesprek van d’Hont en de Visitatie van Pontormo. Maar pas viel me een tegeltableau op op de muur van een huis, nota bene een paar honderd meter verwijderd van Het gesprek. We herkennen duidelijk een man en een vrouw. Het zijn de naar elkaar gebogen hoofden van Het gesprek en de kleur die terug te zien is in Pontormo’s Visitatie, die me aan beide werken deed denken. Wie de maker is van het tegeltableau is onduidelijk. Het woonhuis is in 1950 ontworpen door Emile Estourgie (zoon van de bekende Nijmeegse architect Charles Estourgie), om er zelf te gaan wonen, maar ook kantoor te houden. Acht jaar later breidde Estourgie zijn huis uit met onder meer een garage. Uit die tijd dateert waarschijnlijk het tegeltableau, dat zich op de aanbouw bevindt. Het is mogelijk dat Estourgie het zelf ontwierp.
Dit tableau zal er in ieder geval voor zorgen dat ik voortaan op de Archipelstraat even aan Pontormo denk. Maar je kunt het ook zien als een schakel tussen Het gesprek en de Visitatie, drie kunstwerken die je laten nadenken over de betekenis van ontmoetingen. De handeling is in feite altijd hetzelfde, maar de ene ontmoeting is een dagelijkse, terwijl de andere een goddelijke blijkt.

De Visitatie van Jacopo Pontormo en The Greeting van Bill Viola

Dwarskijken: Dood en verderf

5 juli 2021 door Peter Zunneberg Reageer

Het is een apocalyptisch beeld, de nieuwsfoto van het Canadese dorpje Lytton, die afgelopen dagen overal opdook. In een zee van stof en as rijzen de vlammen metershoog op. De foto laat zien wat ons te wachten zou kunnen staan als we niet snel de klimaatverandering trachten te beteugelen. Niet alleen de foto, maar zelfs de gedachte aan een temperatuur van 49,6 graden is allesverzengend.
In de foto zit een detail dat telkens weer mijn aandacht trekt: iets rechts van het midden zijn niet meer heel scherp de contouren zichtbaar van een groepje bomen. Het lijken cipressen, maar in Canada is het waarschijnlijker dat het daar verre familie van is. Ze torenen boven de vlammen uit en wonder boven wonder zijn ze nog niet door het vuur aangevreten. Door de wind neigen ze een beetje naar rechts, waardoor het nog moeilijker voor te stellen is dat ze (vooralsnog) aan de vlammen ontsnapt zijn. En juist dat geeft de bomen een symbolische lading die ik ken uit de schilderkunst.
Tussen 1880 en 1886 schilderde Arnold Böcklin vijf versies van zijn beroemde Toteninsel (ik schreef er al eens over). In een bootje nadert iemand een poort die toegang geeft tot een klein eiland. Dat eiland bestaat uit steile rotspartijen en hoge cipressen. Juist die cipressen bepalen het beeld, in alle vijf de voorstellingen vormen ze een duister vlak. Ze zorgen voor een unheimische sfeer: dit is een eiland waar je niet voor je plezier naar toe gaat. Vaak gaan cipressen en de dood hand in hand. Rijdend door idyllische Toscaanse landschappen met eindeloze vergezichten, zie je soms in een vierkant aangeplante cipressen. Grote kans dat zich daar een begraafplaats bevindt. Ook qua symbolische betekenis valt er wel iets over cipressen te zeggen. Ze worden oud en ze wijzen met hun ranke gestalte rechtstreeks naar de hemel. In de christelijke traditie werden ze daarmee symbool voor nieuw leven. Het kan dus zijn dat ze juist daarom rond begraafplaatsen werden aangeplant, maar dat kan ook puur praktisch uit beschutting zijn.
Bij Böcklin hebben de cipressen geen functie als beschutting, hier zijn ze een en al dreiging. Het zijn juist de gebogen toppen van de bomen die laten zien dat de elementen er wel vat op kunnen krijgen, terwijl de mens machteloos is.

Muurmuseum: Borren

22 juni 2021 door Peter Zunneberg Reageer

Vroeger had je La Linea, animatiefilmpjes over een vaak zeer opgewonden figuurtje. Het bijzondere van de filmpjes was, zoals de naam ook al zegt, dat het één horizontale lijn was, waaruit het figuurtje als het ware opstond. Het waren uitsluitend contouren waarmee het figuurtje zichtbaar was en voortdurend communiceerde met eenhand met een tekenstift die welwillend details toevoegde. Het enige wat verder varieerde was de achtergrondkleur. Maker van La Linea was de Italiaan Osvaldo Cavandoli, die zijn idee uitwerkte voor reclamefilmpjes van het pannenmerk Lagostina. Al snel werden de filmpjes zo populair dat Cavandoli ze als zelfstandige animaties ging maken.

There were Kings and Queens Followed by Princes and Princesses van Claartje Borren in Cuijk — Claartje Borren, There were Kings and Queens Followed by Princes and Princesses, Beeldentuin, Cuijk

Ik moest aan La Linea denken toen ik in een beeldentuin in Cuijk een werk zag van Claartje Borren. There were Kings and Queens Followed by Princes and Princesses heet haar werk dat in feite niet meer is dat een zeventig meter lange lijn, waarin talloze figuren in een optocht voortbewegen. Daarbij zijn er zo veel figuren te zien dat je al snel concludeert dat dit niet over koninklijke hoogheden gaat, maar gewoon over onszelf.
Op internet zijn foto’s te vinden waarop de lijn, geplaatst op ijzeren staken, door het groen voortmeandert. In Cuijk bevindt zich tussen de beeldentuin en het aangrenzende oude kerkhof een muur van ruim een meter hoog. En Borrens werk is in Cuijk tegen die muur geplaatst. Daardoor lijken de koningen en koninginnen en hun kroost nu vaste grond onder de voeten te hebben, wat voor mij het werk sterker maakt. Tegelijk geeft het kunstwerk een extra lading aan het kerkhof, waar de hoogwaardigheidsbekleders zich in een plechtige stoet langs de graven bewegen.
Het muurtje vormde ooit de afscheiding tussen het kerkhof en de beeldentuin. Door There were Kings and Queens Followed by Princes and Princesses er tegenaan te plaatsen zorgt het nu juist voor de verbinding.

Muurmuseum, Claartje Borren, Cuijk, There werek Kings and Queens Followed by Princes and Princesses

Dwarskijken: De bevrijdende kus op Times Square

18 juni 2021 door Peter Zunneberg Reageer

‘It wasn’t my choice to be kissed’, verklaarde Greta Zimmer Friedman ooit in een interview. Op 14 augustus 1945 was Friedman aan het werk als tandartsassistente, toen er op Times Square tumult ontstond. Ze liep naar buiten, zag daar de festiviteiten rond het einde van de oorlog en werd door matroos George Mendonsa overrompeld. En precies op dat moment kwam fotograaf Alfred Eisenstaedt langs die het tafereel vastlegde. Eisenstadts foto is iconisch geworden: zo vier je bevrijding is heel lang gedacht. Totdat bleek dat de kus niet helemaal met instemming van de vrouw in kwestie was.

Ik kende uiteraard de foto, maar niet het exacte verhaal. Dat kwam ik tegen via street art van The Rebel Bear, die hier en daar wel The Scottish Banksy wordt genoemd. In Fairley Street, een tamelijk troosteloze straat in Glasgow, niet zo ver verwijderd van Glasgow Rangers’ Ibrox Stadium, maakte The Rebel Bear een muurschildering, die als commentaar gezien kan worden op Eisenstaedts foto. Hier zijn de rollen omgekeerd, neemt de vrouw het initiatief en is de matroos degene die wordt overrompeld.

Maar ik ontdekte nog iets. Eisenstadts V-J Day in Times Square was niet een lucky shot, maar de fotograaf maakte minstens vier foto’s plus nog een uit een wat andere hoek. De vrouwen rechts van het kussende koppel zijn steeds dezelfde. Maar met de mensen links valt de chronologie van de foto’s goed te reconstrueren. Waar ik altijd gedacht heb dat Eisenstaedt het zogenoemde fotografische moment perfect had getroffen, blijkt hij in de praktijk iets pragmatischer te werk te zijn gegaan.