Dwarskijken

Hekkenwerk

30 mei 2023 door Peter Zunneberg

Hoe fotografeer je een donker smeedijzeren hek voor een rij coniferen? Die vraag heb ik me dikwijls gesteld als ik over de Sterreschansweg in Nijmegen wandelde. Ik heb het ook diverse keren geprobeerd, op verschillende tijdstippen, maar in de straat met veel bomen en dus veel schaduw, was er te weinig contrast. En waar geen coniferen stonden was te veel ruis op de foto. Vanochtend deed ik weer een poging en daarover was ik wel tevreden.

Waarom zou je überhaupt een hek fotograferen? Die vraag stellen jullie jezelf nu wellicht. Omdat er iets bijzonders met het hek aan de hand is. Op het eerste gezicht is het niet bijzonder: het bestaat uit horizontale banden waar verticale spijlen doorheen steken. Op de spijlen zitten gevaarlijke punten. Maar het patroon van het hek wordt geregeld doorbroken met cirkels met daardoorheen een diagonaal kruis. Ook zijn er kleine rechthoekige vakjes met een diagonaal kruis.

Signum legionum — Foto: Matthias Kabel / WikiCommons

Om het patroon van het hek te kunnen duiden moet je weten dat de Sterreschansweg loopt over de Hunerberg, waar sinds de tijd van de Romeinse keizer Augustus (27 v. Chr. – 14 na Chr.) een legerkamp was ingericht. Een van de legioenen die hier gelegerd is geweest, waarschijnlijk niet in die begin tijd, maar wel later, toen de Bataafse opstand neergeslagen moest worden, is het tiende legioen, het Legio X Gemina.

Nu had elk legioen een zogenaamd signum legionum, een veldteken waaraan het legioen te herkennen was en dat tijdens veldslagen kon dienen voor de soldaten om zich te oriënteren. Zo’n veldteken kon bestaan uit meerdere elementen, zoals een bordje met de naam van het legioen en een symbool dat mogelijk verband houdt met de reputatie van het legioen.

Als we nu met die kennis naar het hek kijken, dan zien we ineens rechtopstaande speren. En in de cirkels en de rechthoeken wordt het diagonale kruis ineens een X, die als Romeins cijfer voor tien staat. Het is dus een hek dat heel nadrukkelijk aansluit bij de geschiedenis van de plek. Daarbij hebben het signum legionum en een hek in feite dezelfde functie. Het signum laat centraal zien dat iets jouw territorium is, terwijl een hek juist de grenzen van dat territorium afbakent.

Stottergevels

23 mei 2023 door Peter Zunneberg 2 Reacties

Dwarskijken, muurmuseum, Dick Dooijes, typografie, Dordrecht, Nijmegen

‘Pand met insteekverdieping, twee verdieping en dwars zadeldak. Voorgevel met puntgevel, voorzien van vlechtingen, ontlastingsbogen en muurankers, omstreeks 1600’ staat er als omschrijving in het Rijksmonumentenregister over Lange Hezelstraat 12 in Nijmegen. Vooral die insteekverdieping is interessant. Want laat dat nou de plek zijn waar ik in 1983 voor de eerste keer in Nijmegen overnachtte. Twee vrienden van mij studeerden aan de Katholieke Universiteit en zij bewoonden de twee kamers van de insteekverdieping. Ik was me destijds van die bijzondere woonsituatie niet bewust en zij waarschijnlijk ook niet. Wat ik me vooral herinner is dat je heerlijk in het open raam kon zitten kijken naar het winkelend publiek.

Recht tegenover het pand zat De Gelderlander, met een soort glazen kasten waar je dagelijks de krant kon komen lezen. Erboven zat een groene wand waarin in gouden letters vier keer De Gelderlander gegraveerd was. Dat het de stottergevel werd genoemd en dat hij verdween toen de redactie verhuisde en later weer terugkwam op zijn oude plek, heeft me nooit zo bezig gehouden. Totdat ik pas een stadswandeling maakte, niet door mijn eigen Waalstad, maar door Dordrecht.

In de Voorstraat en om de hoek in de Nieuwstraat stonden we vertelde de gids over de Berckepoort, met 2900 vierkante meter het grootste woonhuis van de stad. Rond 1570 vestigde zich hier een zekere Mathijs Berck, die het huis ook zijn naam gaf. Berck was wijnhandelaar en afkomstig uit Emmerich. Hij moet zeer succesvol zijn geweest, anders slaag je er niet in zo’n enorm pand aan te kopen. Nog een bewijs daarvoor is dat een van zijn geregeld terugkerende gasten niemand minder was dan Willem van Oranje, onze Vader des Vaderlands. Er schijnt zelfs een dochter van Willem in de Berckepoort geboren te zijn. Dit moet dan een van de zes dochters zijn geweest uit Willems derde huwelijk met Charlotte de Bourbon.

Lectura, lettertype ontworpen door typograaf Dick Dooijes

Maar in de Voorstraat was hij me even kwijt, want er viel me iets op: op een gevel stond ‘theater ateliers studio’s’, niet één keer, maar meerdere keren en ongebruikelijk afgebroken. Eigenlijk precies zoals op de Nijmeegse stottergevel. Na enig zoeken kwam ik erachter dat het ontwerp in Nijmegen afkomstig is van typograaf Dick Dooijes (en niet van Dirk Dooijers of Dick Dooijers of Dirk Dooijes, zoals her en der te lezen valt). Dooijes ontwierp diverse lettertypes, zoals de Mercator. Maar zijn bekendste font is de Lectura, waaraan hij zeven jaar heeft gewerkt. Ergens in de jaren ’60 kwam Dooijes, nadat het redactiegebouw uit 1924 grondig was gerenoveerd, met zijn ontwerp voor de gevel van De Gelderlander.

Grote vraag is nu of Dooijes ook op een of andere manier de hand heeft gehad in de gevel in Dordrecht. Daarvoor zijn vooralsnog online geen bronnen te vinden. Maar een vergelijking van het lettertype op de Dordtse gevel met de Lectura doet vermoeden dat Dooijes hier wel degelijk bij betrokken is geweest.

Bloed in de kerk

19 mei 2023 door Peter Zunneberg Reageer

Op 3 juni 1162 werd Thomas Beckett gewijd tot aartsbisschop van Canterbury. Waar hij eerder genoot van allerlei wereldse genoegens, nam hij na zijn wijding een ascetische levensstijl aan. Al na een jaar rkkte Beckett in conflict met de Engelse koning Henry II. Het laaide dermate hoog op dat Beckett vluchtte naar Frankrijk. Daar bleef hij zagen aan de poten van Henry’s troon. In 1170 moest Henry bakzeil halen nar bemiddeling van paus Alexander III. Beckett keerde terug naar Canterbury, waar hij nog geen maand later door vier ridders in de kathedraal vermoord werd. Vier jaar later verklaarde paus Alexander Beckett heilig. Thomas Beckett is het beroemdste slachtoffer van een moord in een kerk.

Maar anders dan de kop boven dit stuk misschien doet vermoeden, gaan we het hier niet over moordpartijen hebben. Dit jaar viert de Radboud Universiteit in Nijmegen haar honderdjarig bestaan. Hoewel het kort na die oprichting een vurige wens was, duurde het nog tot 1951 voor er een medische faculteit kwam. Toen die faculteit in 2001 vijftig jaar bestond, werd dat onder meer gevierd met de schenking van twee glas-in-lood ramen aan de Stevenskerk. Maker van de beide ramen is Marc Mulders. Een klein venster met de titel Stigmata laat symbolisch de zes wonden van Christus zien (doornenkroon, spijkergaten in handen en voeten en de plek in de zij waar een lans in werd gestoken). Het grote venster luistert naar de titel Pelikaan. Volgens de overlevering voedde de pelikaan haar jongen met bloed door een wondje in haar eigen borst te pikken. Daarmee werd de vogel het symbool voor zelfopoffering.

De Stevenskerk is niet de enige kerk met bloed in een glas-in-lood venster. Ook in de kathedraal van Rodez, de hoofdstad van het Franse departement Aveyron, is een venster met bloed te vinden. Of eigenlijk zijn het bloedlichaampjes, je ziet ze alsof je door een microscoop kijkt. In 2003 werd er een soort wedstrijd georganiseerd voor het ontwerp van nieuwe glas-in-lood vensters voor de Notre-Dame de Rodez. Winnaar werd Stéphane Belzère. Belzère, die eigenlijk Kreienbühl heet, baseerde zich op het idee dat licht op allerlei manieren de kerk in vloeit. En die vloeibaarheid is dan weer een symbool voor het leven en zich altijd herhalende vernieuwing. Hij heeft God en de heiligen op een eigentijdse wijze zichtbaar en begrijpelijk willen maken via elementen uit de christelijke iconografie. Bloed is een voorbeeld van zo’n element dat een netwerk aan goddelijke gedachten moet voorstellen.

Wie de Stevenskerk in Nijmegen of de Notre-Dame de Rodez bezoekt, zal, zoals vaak in grote kerken, overdonderd raken door indrukken. En je moet weten van de beide vensters of op zoek willen gaan naar achtergrondinformatie. Wat ze in ieder geval laten zien is dat er over elk detail in een kerk is nagedacht, maar ook dat kerken nooit af zijn. Je zou kunnen zeggen dat kerken net als mensen behoefte hebben aan een goed functionerende bloedsomloop om te kunnen blijven bestaan.

Warhol meets Beuys

3 mei 2023 door Peter Zunneberg Reageer

Een aap op een fiets, hoe vind je zoiets? Het was een gevleugelde uitspraak van mijn oma als ze ergens verbaasd over was. Dat het altijd gekker kan, zoals een banaan met een hoed op, is te zien op een zijgevel van een flat in Goch. Maar wie een beetje thuis is in de kunstgeschiedenis heeft hier, anders dan bij die fietsende aap, wel een logische verklaring voor.

In de beeldende kunst zijn er twee beroemde bananen. In 2019 wist Maurizio Cattelan de gemoederen danig te beroeren door op de jaarlijkse kunstbeurs Art Basel, dat jaar in Miami Beach, een banaan met duct tape op een muur te plakken. De waarde van het werk werd bepaald op 120.000 dollar. En van het werk, met de titel Comedian, werden daadwerkelijk twee exemplaren verkocht. De controverse werd nog eens extra gevoerd, toen de Georgische performance kunstenaar David Datuna, de banaan van de muur trok en hem smakelijk oppeuzelde. Hungry Artist noemde hij zijn actie.

In de kritieken werd al verwezen naar die andere banaan, die van Andy Warhol voor de albumhoes van The Velvet Underground & Nico. Bij de vroegste uitvoeringen van het album liet de banaan zich ook daadwerkelijk pellen. Daar was een speciale machine voor nodig, maar omdat het ontwerp van een beroemde kunstenaar was, wilde de platenmaatschappij daar wel voor betalen. Toen in 1996 het album op cd verscheen, stond de banaan op de voorkant en was de gepelde versie in het doosje zichtbaar onder de cd. Juist vanwege de beroemde ontwerper is de bannan inmiddels ook op posters een eigen leven gaan leiden.

Dan de hoed. Anders dan Nederland, dat is opgedeeld in twaalf provincies, die weer bestaan uit gemeenten, kent Duitsland een aantal Bundesländer. Die zijn opgedeeld in Regierungsbezirke, van een aantal Kreise, die weer zijn onder te verdelen in Gemeinde. In Bundesland Nordrhein-Westfalen ligt onder andere Kreis Goch, waarvan Goch de belangrijkste gemeente is. Direct grenzend aan Kreis Goch ligt Kreis Kleve. En hier, in Kleve en de directe omgeving stond de wieg van kunstenaar Joseph Beuys. Als radio-operateur bij de Luftwaffe raakte Beuys tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaargewond aan zijn hoofd. Tijdens zijn carrière als kunstenaar werd de hoed min of meer zijn handelsmerk. Wat de muurschildering in Goch dus doet, is een link leggen tussen Andy Warhol en Joseph Beuys.

Nou is dat helemaal niet zo vreemd. Beide kunstenaars kenden elkaar en waren misschien zelfs wel bevriend. Warhol portretteerde Beuys, op dezelfde manier waarop hij Marilyn Monroe, Mao Zedong en regerende koninginnen vastlegde: als zeefdruk, meermalig en met verschillende achtergrondkleuren. Wie googelt op Andy Warhol en Joseph Beuys vindt talloze foto’s waarop beide kunstenaars vereeuwigd zijn.

Ik begon dit stuk met de stelling dat er in de kunstgeschiedenis twee beroemde bananen zijn. Maar als het aan Thomas Baumgärtel, de maker van de muurschildering in de Gocher Gärtnerweg ligt, gaat dat veranderen. Zijn hommage aan Beuys, zoals hij het zelf noemt is er maar een voorbeeld van. Maar zijn hele oeuvre is vol van bananen. Sterker nog, zijn artiestennaam is Bananensprayer. Toch is het wel apart dat hij alleen Beuys noemt. De manier waarop hij banaan op het flatgebouw heeft weergegeven is nagenoeg een kopie van de banaan van Warhol. Baumgärtel zegt zich verwant te voelen met Beuys als kind van het Rijnland. Maar zonder Warhol en zijn pop art is het de vraag of hij als Bananensprayer serieus zou zijn genomen.

Aïda en het kubisme

29 april 2023 door Peter Zunneberg Reageer

Een Egyptische legerkapitein wordt verliefd op een Ethiopische prinses die ontvoerd is en tot slavin gemaakt. Hij op zijn beurt wordt begeerd door de dochter van de koning. Dat is het uitgangspunt waarmee rond 1870 componist Giuseppe Verdi aan de gang ging en die vorm kreeg in de opera Aïda. Nu componeerde Verdi in totaal 26 opera’s, maar Aïda is wel een hele speciale. De opdracht kwam niet van een beroemd operahuis in Napels, Venetië of Milaan, maar uit Caïro. Nadat in 1869 het operahuis van Caïro werd ingewijd met een opvoering van Verdi’s Rigoletto, wilde de kedive van Egypte een nieuwe Verdi-opera, die een Egyptische setting moest hebben. Dat de opera speciaal bedoeld was voor de opening van het Suezkanaal, zoals lange tijd is aangenomen, blijkt niet juist.

De musical Aïda blijkt in grote lijnen gebaseerd op de opera van Giuseppe Verdi

Nu kun je je afvragen waarom je een zeer succesvolle opera als Aïda zou kiezen als het uitgangspunt voor een musical, maar dat is wel precies wat Elton John en Tim Rice eind jaren ’90 van de vorige eeuw deden. In 1998 ging de musical in Atlanta in première, waar hij gedurende twee maanden werd uitgevoerd. Daarna volgden er twee maanden in Chicago en vervolgens werd Aïda geprogrammeerd op Broadway, waar hij gedurende viereneenhalf jaar in ruim 1800 voorstellingen te zien is geweest. In 2001 kon het Nederlandse publiek, als eerste in Europa, kennismaken met Aïda, waar de musical in een kleine twee jaar 1,2 miljoen bezoekers trok.

En nu is de musical Aïda terug, weer in het Circustheater in Scheveningen. Er wordt reclame voor gemaakt op mupi’s. Nu begrijp ik dat in de musical een vrouwelijke farao tot leven komt door de blik van een man. Dus dat er in het beeld bij de musical nadruk ligt op ogen en monden begrijp ik. En dat is knap gedaan, met één lijn en twee ogen worden twee figuren weergegeven. Het is alsof je naar de optische illusie kijkt waarmee fotograaf Erwin Blumenfeld furore maakte.

Wat niet in het beeld zichtbaar is, is het oude Egypte, waar het verhaal grotendeels speelt. Het beeld verwijst wel naar de moderne kunst. Bijvoorbeeld naar het kubisme van Pablo Picasso en naar de tekeningen van Jean Cocteau, die weliswaar geen kubist was, maar in zijn tekeningen geregeld mensen en profil weergaf. Picasso, Georges Braque en anderen wilden in hun schilderijen laten zien dat er in een beeld meerdere perspectieven mogelijk zijn. En dat is wat het beeld bij de musical Aïda laat zien. Het is ook heel goed te verdedigen dat Blumenfeld het kubisme naar de fotografie heeft vertaald.

En er is nog een kunstenaar met wie het beeld verwantschap vertoont: Paul Klee. Klee is als kunstenaar moeilijk vast te pinnen in een stroming. Omdat hij door Walter Gropius gevraagd werd om les te geven op het pas opgerichte Bauhaus, wordt hij daarmee het meest in verband gebracht. Maar in Klee’s werk zie je ook invloeden van en verwantschap met het expressionisme van Der blaue Reiter en Die Brücke en van het dadaïsme. Hij wordt gezien als wegbereider van het surrealisme. Verder had Paul Klee wel respect voor het kubisme, maar zag hij het werk ook een gebrek aan vitaliteit. Kijken we naar zijn schilderij Senecio uit 1922, dan zien we een tamelijk vlak portret. Maar ooit kwam iemand op het lumineuze idee om van dit schilderij een kleurplaat te maken. En kijk je dan naar de lijnen, dan begin je te twijfelen: is dit wel één persoon? Of zijn het er toch twee?