Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

School en kunst (9): Paalklimmende jongens en spelende kinderen

door Reageer

Paalklimmende jongens van Jan van Eyl in Deventer en Spelende kinderen van Sef Moonen in Siebengewald laten zien dat beelden niet altijd in de meest passende context worden geplaatst.

“Mooi beeld hè?”
Een man met een hond ziet dat ik belangstelling heb voor een beeld in een plantsoen in Deventer. Mijn eerste indruk was typisch een beeld dat ooit bij een school heeft gestaan. Twee kinderen die klimmen langs een paal of een gestileerde boomstam. Hoe symbolisch wil je het hebben? Onderwijs is dé manier om in het leven hogerop te komen.

Ik vraag de man of hij meer weet over het beeld. Hij vertelt dat er op deze plek in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog – op 15 maart 1945 om precies te zijn – een Duitse V2 raket is ingeslagen en dat daarbij twee jongetjes om het leven zijn gekomen. Het beeld van Jan van Eyl kwam er pas later, eigenlijk toen de grote hausse aan herinneringsbeelden al voorbij was. Volgens het bordje bij het beeld dateert het uit 1958. Thuis zoek ik nog wat verder. Ik kom een krantenartikel tegen uit de Stentor van 16 augustus 2020. Het beeld lijkt nooit als monument te zijn gemaakt, maar te zijn geplaatst in het Deventer streven om meer kunst in de openbare ruimte te krijgen. Mede door inspanningen van iemand die als verpleegkundige direct betrokken was bij de zorg voor de slachtoffers en vele jaren later opnieuw in Deventer ging wonen in de directe omgeving van het beeld, is er 75 jaar na het ongeluk en ruim zestig jaar na plaatsing alsnog een link gelegd tussen de rampzalige gebeurtenis en het kunstwerk op dezelfde plek. Het is zelfs de vraag of Jan van Eyl ooit geweten heeft wat er op de plek waar zijn Paalklimmende jongens kwam te staan is voorgevallen.

In Siebengewald, tegen de Duitse grens in Noord-Limburg, staat basisschool ’t Kendelke. Bij de school staat een beeld van Sef Moonen, getiteld Spelende kinderen. Het spel heeft aanvankelijk een grimmig kantje. De twee jongens zijn overduidelijk met elkaar in gevecht. Maar loop je het plein op en bekijk je het beeld van de andere kant, dan blijkt het schijn. Het is meer stoeien dan vechten. Tussen de jongens staat heel onbezorgd een vogel, vermoedelijk een gans. Het thema spelende kinderen kom je met grote regelmaat tegen bij scholen. Vaak is het spel herkenbaar, ofwel door de uitgebeelde handeling ofwel door vormgegeven attributen. Het probleem met het beeld van Moonen is dat het door de plaatsing tussen een bord met de aanduiding basisschool en een bord met de naam van de school niet langer uitnodigt om van alle kanten te bekijken. Door de tekst wordt het beeld in feite gereduceerd tot ‘de voorkant’.

Toen ik aan dit verhaal begon, was mijn idee dat de beelden eigenlijk veel beter omgewisseld hadden kunnen worden. De paalklimmende jongens bij de school en de jongens in gevecht in het Deventer plantsoen. De oorlog als gevecht, de twee jongens beide als verliezer. Maar het krantenartikel over de latere toewijzing en de aanwezigheid van de gans tussen de vechtende jongens halen dat idee onderuit. De beelden laten zien dat het idee van de kunstenaar leidend is en dat de context wel eens later komt en zelfs wel eens minder gelukkig is. Zo blijf ik van mening dat Jan van Eyls beeld uitstekend bij een school had gepast.

Spelende kinderen van Sef Moonen in Siebengewald
Sef Moonen, Spelende kinderen, Siebengewald
links ‘voorkant’ zonder gans, rechts áchterkant’ met gans

Dwarskijken: Vogels loslaten

door Reageer

In een beeld van Stephan Berkhemer in Finsterwolde en van Gerard Bruning in Nijmegen laat iemand een vogel los. Hoewel de actie overeen komt, is de betekenis heel verschillend.

In Finsterwolde zag ik deze zomer een beeldengroep van een vrouw, een man en een kind dat een duif los laat. Het beeld herinnerde me aan Gerard Brunings Man met vogel: hetzelfde gebaar, dezelfde handeling. Maar wel met een heel verschillende betekenis.

Brunings beeld is het oudst, het dateert uit 1958. In dat jaar werd aan de Groenewoudseweg in Nijmegen de R.K. Kweekschool, ontworpen door Alphons Siebers en Wim van Dael gebouwd. In 1953 was de percentageregeling ingesteld, die bepaalde dat bij elk nieuw te bouwen overheidsgebouw 1 procent van de bouwsom aan kunst moest worden besteed. Man met vogel is de eerste grote opdracht van Bruning in Nijmegen. Het bronzen beeld stond op een klein sokkeltje, hoog boven de ingang van de school, waar het door de donkere kleur ook nog eens scherp afstak tegen het wit geschilderde gebouw. De symboliek is duidelijk: loslaten. De kweekschool leidt onderwijzers op die ze loslaten in de wereld om daar kinderen op te voeden die zij vervolgens weer loslaten. Er is een direct verband tussen het beeld en de functie van de school. Vanwege het perspectief lijkt Bruning de vogel extra groot te hebben gemaakt.

De beeldengroep in Finsterwolde werd in 1982 gemaakt door Stephan Berkhemer. Het heet Monument voor Belgische militairen en daarmee weet je direct hoe je het beeld moet duiden. J. Wathelet en D. Devignez waren Belgische parachutisten die in april 1945 in Finsterwolde om het leven kwamen. Welbeschouwd geeft het beeld betekenis aan hun sneuvelen. Het kind dat door de ouders wordt opgetild staat voor de hoop op een betere toekomst en de duif die losgelaten wordt staat uiteraard voor vrede. Op zich is die symboliek mooi gekozen, maar tegelijk zijn de ouders waarschijnlijk ook van na de oorlog. Het beeld kwam er immers pas 37 jaar na de het einde van de Tweede Wereldoorlog te staan. Je zou kunnen zeggen dat het beeld in deze vorm ruim dertig jaar te laat komt. En de herinnering aan de twee Belgische militairen laat zich uit het beeld niet afleiden. Daarvoor heb je tekst en uitleg nodig.

Man met vogel van gerard Bruning zoals hij ooit te zien was aan de gevel van de R.K. Kweekschool aan de Groenewoudseweg in Nijmegen
Man met vogel van Gerard Bruning op oorspronkelijke plek.
Foto afkomstig van website Kunst op straat in Nijmegen

Ook over het beeld van Bruning valt nog wel wat op te merken. Door fusies is de R.K. Kweekschool, later pabo Groenewoud, opgegaan in de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN). Door verhuizingen en nieuwbouw zijn opleidingen onder een dak gebracht. Het gebouw op de Groenewoudseweg biedt nog altijd onderdak aan een afdeling van de HAN, maar de pabo verhuisde naar de Kapittelweg. En de man met vogel verhuisde mee. Alleen staat hij daar aan de rand van een plantenbak, nagenoeg op de begane grond. Je kunt hem als beschouwer bijna recht in de ogen kijken. Het gebaar van de man verliest daardoor aan zeggingskracht. Waar de oorspronkelijke blik omhoog ongekende hoogtes in het vooruitzicht stelde, lijkt dat met planten en iets verder huizen als achtergrond nog maar afwachten.   

Dwarskijken: Houding

door Reageer

In 2005 vierde Nijmegen het 2000-jarig bestaan van de stad. Er verscheen een lijvige driedelige stadsgeschiedenis, waarin uiteraard ook de Romeinse oorsprong van de stad beschreven stond. Daarover interviewde ik archeoloog Willem Willems. Toen hij op de foto moest, koos hij voor het Kops Plateau, waar ooit de eerste Romeinse soldaten gelegerd waren. Daar, uitkijkend over de Ooijpolder, liet hij zijn linkervoet rusten op een boomwortel, zijn rechterhand plantte hij in zijn zij. ‘Zo moet hiervandaan ooit Drusus hebben uitgekeken’, sprak hij. Zijn houding had iets superieurs.

Ik moest eraan terug denken toen ik deze schilderijen naast elkaar zag. Links het Portret van John Ruskin (1853-54) door John Everett Millais en rechts Der Wanderer über dem Nebelmeer (ca. 1818) van Caspar David Friedrich. De houding is nagenoeg hetzelfde. Alleen hebben de mannen op de schilderijen hun hand niet in hun zij, maar houden zij hun wandelstok vast. Maar de starende blik, het licht geheven been, alles duidt op totale controle over de situatie, van de mens in de natuur. Ondanks die overeenkomst zijn er enorme verschillen in wat de schilderijen uitdrukken. Friedrich, misschien wel de belangrijkste vertegenwoordiger van de Duitse romantiek, toont een onbekende, een Wanderer, op een bergtop, uitkijkend over andere bergtoppen en over een lager gelegen wolkendek. Die Wanderer is een bekend romantisch thema van iemand die voortdurend onderweg is, zoekende naar de zin van het bestaan (zoals we die bijvoorbeeld ook bij Moritz von Schwind zien). Hier staat hij in een tamelijk onherbergzaam gebied dat hem als het ware overweldigt. Dat hij met zijn rug naar de kijker staat afgebeeld, zorgt ervoor dat wij met hem meekijken en dat de indruk die de natuur op hem maakt, dat ook op ons doet.

Zo’n 35 jaar later portretteerde Millais de Engelse schrijver, dichter en (kunst)criticus John Ruskin. Millais behoorde tot de groep van de Prerafaelieten, een groep schilders die terug wilde naar de opvattingen over schilderkunst en de manier van schilderen zoals die in de vijftiende eeuw gehuldigd werd, in de tijd voor de Italiaanse schilder Rafael. Ruskin moest hier aanvankelijk weinig van hebben, maar al vlot werd hij toch enthousiast. Tijdens een gezamenlijke reis door Schotland heeft Ruskin voor dit portret van Millais geposeerd, langs een snelstromende bergbeek, dus ook in de ruige natuur. Maar het bos op de achtergrond sluit de voorstelling helemaal af, terwijl het uitzicht bij Friedrich oneindig is. Daarbij ging het in Millais’ schilderij natuurlijk veel minder om de wisselwerking tussen mens en natuur, maar om een indrukwekkend portret van Ruskin. Saillant detail daarbij is dat Millais en Ruskin niet alleen reisden. Ze werden vergezeld door Effie Gray, met wie Ruskin een paar jaar eerder getrouwd was. Het was allerminst een gelukkig huwelijk, dat ook nooit geconsummeerd is. In de speelfilm Effie Gray, waarin Ruskin en het huwelijk vanuit haar perspectief worden bezien, wordt Ruskin echt neergezet als een heel nare, zelfingenomen kwast. Of dat terecht is, kan ik niet beoordelen. In ieder geval verliet Gray Ruskin kort na de reis om vervolgens te trouwen met Millais.

Wat ik niet heb kunnen ontdekken, is of Millais of Ruskin Friedrichs schilderij heeft gekend en misschien zelfs wel ooit heeft gezien. Juist de identieke houding en de plek in de woeste natuur zouden daar op kunnen wijzen. Het zou kunnen duiden op Ruskins kennis van de kunstgeschiedenis (en mogelijk ook van zijn bewondering voor Caspar David Friedrich) als hij bewust de houding van de Wanderer heeft gekopieerd.

In Caspar David Friedrichs Der Wanderer über dem Nebelmeer komt de houding van de man verrassend overeen met de houding van John Ruskin dat John Everett Millais van hem schilderde.



Dwarskijken: Gouden bocht

door Reageer

Dwarskijken, Gerrit Berckheyde, Jo Crepain, Amsterdam, Nijmegen

Gerrit Berckheyde was een schilder en tekenaar van stadsgezichten. 350 jaar geleden schilderde hij Gezicht op de Gouden Bocht in de Herengracht. Soms wordt aan de titel toegevoegd ‘vanuit het oosten’. Loop je in Amsterdam door de Vijzelstraat richting Keizersgracht en Prinsengracht, dan zie je als je de Herengracht oversteekt aan je rechter hand de gouden bocht. Het moet ochtend zijn. De voorgevels van de huizen aan de zuidzijde van de gracht liggen in de schaduw, terwijl het zonlicht van de licht gestucte zijgevels af spat. In 1663 werden hier de eerste herenhuizen gebouwd, maar de meeste dateren van enkele jaren later, tussen 1667 en 1672. Dit schilderij dateert van 1671-1672. Het kan niet anders dan dat vrij snel na de voltooiing van het werk de gaten in de huizenrij gevuld waren. Dat bevestigen andere schilderijen van Berckheyde. Hij schilderde de bocht nog drie keer, onder meer in 1672 vanuit een andere hoek en in 1685 nogmaals vanuit dit perspectief. Overigens schilderde Berckheyde niet helemaal naar waarheid: de bomen die er op de gracht stonden liet hij weg.
In Nijmegen ligt het Limos-terrein. In het begin van de twintigste eeuw werden hier drie kazernes gebouwd, de Krayenhoffkazerne, de Snijderskazerne en de Prins Hendrikkazerne. Na de Tweede Wereldoorlog huisvesten de drie kazernes de Luchtmacht Instructie en Militaire Opleidingen School. Toen die aan het eind van de eeuw verhuisde, werd het terrein bestemd voor woningbouw. Een deel van de bestaande bebouwing werd herbestemd. De Vlaamse architect en stedenbouwkundige Jo Crepain tekende voor de nieuwbouw. Van zijn hand is de rij met woonblokken die aan een zijde is voorzien van een wit gestucte liftschacht. Als de zon rond de middag gunstig staat, weerkaatsen zij het zonlicht. Anders dan bij Berckheyde zijn bomen hier prominent aanwezig. Maar wat precies hetzelfde is, is de licht gebogen lijn langs de witte vlakken. De gouden bocht in Amsterdam ontleent zijn naam aan de rijkdom van de nieuwe bewoners in Berckheydes tijd. Terwijl het toch de zon is, die de bocht echt verguldt, toen en nu

Dwarskijken: Schilderijen van vroeger

door 2 Reacties

Op 12 september 1898 werd in Oosterbeek Willemina Hendrika Stunnenberg geboren. Als 12-jarig meisje ging ze ‘in betrekking’ bij het gezin van Geert van Mesdag, destijds beherend vennoot van de firma C.J. van Houten. Toen het gezin Van Mesdag zich zes jaar later definitief in Hilversum vestigde, verhuisde Willemina mee. In Hilversum ontmoette ze Philip Dijs, met wie ze op 28 juni 1922 trouwde. Ze kregen twee dochters, van wie de jongste mijn moeder is.
Bij mijn opa en oma thuis hingen twee schilderijen, die er mede verantwoordelijk zijn geweest dat ik kunstgeschiedenis ben gaan studeren. Van een ervan heb ik altijd gedacht dat mijn opa en oma die kochten bij hun trouwen. Ik meende daar iets van vormende invloed van Van Mesdag in te zien. Als rijke industrieel zal hij waarschijnlijk meer aandacht aan kunst besteed hebben, dan mijn oma, die van eenvoudige komaf was. Dat zij door haar werk door kunst geraakt werd, dat had ik wel mooi gevonden. Helaas bleek de waarheid bleek een stuk prozaïscher. Mijn opa, huisschilder van beroep, kreeg het, waarschijnlijk toen hij veertig jaar in dienst was, van zijn baas bij Schildersbedrijf Van Krimpen. Het schilderij laat een scène zien op een strand. Vissers trekken met paarden een bomschuit voort. Het is een karakteristiek tafereel van de schilders van de Haagse School. De techniek doet daar ook wel aan denken. Het is misschien iets grover, met brede toets. Wie de maker is, heb ik nooit kunnen ontdekken.
Het andere schilderij was eveneens een cadeau. Het werd door mijn moeder en haar oudere zus geschonken aan hun ouders, misschien wel toen zij veertig jaar getrouwd waren. Het laat een weidelandschap zien met in het midden een sloot, links het pannendak van een boerderij, een hooiberg en een berk en rechts twee wilgen en zes stapels hooi. Verder naar de achtergrond zien we nog twee boerderijen en op de horizon een kerktoren en een paar huizen. Of het Eemnes is, zoals ik altijd gedacht heb, weet ik niet. Ook van dit schilderij heb ik nooit kunnen ontdekken wie de maker is.
Het weidelandschap deed me niet zo veel. Dat was zoals ik het kende, waar we wel eens wandelden of fietsten. Maar de strandscène bleef mijn aandacht trekken. Als kind leerde ik op de lagere school binnen de lijntjes kleuren. Orde, vlijt en netheid werden nog beoordeeld op ons rapport. En dat was precies wat mij zo intrigeerde. Hier was helemaal niets netjes en precies. Als je er te dicht bovenop stond, zag je alle maar verfstreken en geen vissers of paarden. Die doken pas weer op als je meer afstand nam. Op een of andere manier moet het schilderij ook mijn opa en oma geraakt hebben. Het hing in ieder op een prominenter plek in huis dan het weidelandschap. En ook na verhuizingen kreeg het telkens opnieuw de beste plek. Toen mijn oma in 1993 haar 95e verjaardag vierde, schreef ik er een herinnering over. En toen ze twee jaar later overleed, erfde ik de strandscène, het schilderij waar ik al op jonge leeftijd heel bewust naar keek.