Cultuur ligt voor het oprapen
Slechte foto zegt u? Helemaal eens! Het is een foto van een foto en wat u niet ziet is het lerarencorps van het Geert Groote College in Deventer van de jaargang 1996-1997. Waarom dan toch een slechte foto? Omdat u in de huidige situatie de gevelsculptuur niet ziet.
[Lees meer…] overSchool en kunst (10): Bruning
“Mooi beeld hè?”
Een man met een hond ziet dat ik belangstelling heb voor een beeld in een plantsoen in Deventer. Mijn eerste indruk was typisch een beeld dat ooit bij een school heeft gestaan. Twee kinderen die klimmen langs een paal of een gestileerde boomstam. Hoe symbolisch wil je het hebben? Onderwijs is dé manier om in het leven hogerop te komen.
Ik vraag de man of hij meer weet over het beeld. Hij vertelt dat er op deze plek in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog – op 15 maart 1945 om precies te zijn – een Duitse V2 raket is ingeslagen en dat daarbij twee jongetjes om het leven zijn gekomen. Het beeld van Jan van Eyl kwam er pas later, eigenlijk toen de grote hausse aan herinneringsbeelden al voorbij was. Volgens het bordje bij het beeld dateert het uit 1958. Thuis zoek ik nog wat verder. Ik kom een krantenartikel tegen uit de Stentor van 16 augustus 2020. Het beeld lijkt nooit als monument te zijn gemaakt, maar te zijn geplaatst in het Deventer streven om meer kunst in de openbare ruimte te krijgen. Mede door inspanningen van iemand die als verpleegkundige direct betrokken was bij de zorg voor de slachtoffers en vele jaren later opnieuw in Deventer ging wonen in de directe omgeving van het beeld, is er 75 jaar na het ongeluk en ruim zestig jaar na plaatsing alsnog een link gelegd tussen de rampzalige gebeurtenis en het kunstwerk op dezelfde plek. Het is zelfs de vraag of Jan van Eyl ooit geweten heeft wat er op de plek waar zijn Paalklimmende jongens kwam te staan is voorgevallen.
In Siebengewald, tegen de Duitse grens in Noord-Limburg, staat basisschool ’t Kendelke. Bij de school staat een beeld van Sef Moonen, getiteld Spelende kinderen. Het spel heeft aanvankelijk een grimmig kantje. De twee jongens zijn overduidelijk met elkaar in gevecht. Maar loop je het plein op en bekijk je het beeld van de andere kant, dan blijkt het schijn. Het is meer stoeien dan vechten. Tussen de jongens staat heel onbezorgd een vogel, vermoedelijk een gans. Het thema spelende kinderen kom je met grote regelmaat tegen bij scholen. Vaak is het spel herkenbaar, ofwel door de uitgebeelde handeling ofwel door vormgegeven attributen. Het probleem met het beeld van Moonen is dat het door de plaatsing tussen een bord met de aanduiding basisschool en een bord met de naam van de school niet langer uitnodigt om van alle kanten te bekijken. Door de tekst wordt het beeld in feite gereduceerd tot ‘de voorkant’.
Toen ik aan dit verhaal begon, was mijn idee dat de beelden eigenlijk veel beter omgewisseld hadden kunnen worden. De paalklimmende jongens bij de school en de jongens in gevecht in het Deventer plantsoen. De oorlog als gevecht, de twee jongens beide als verliezer. Maar het krantenartikel over de latere toewijzing en de aanwezigheid van de gans tussen de vechtende jongens halen dat idee onderuit. De beelden laten zien dat het idee van de kunstenaar leidend is en dat de context wel eens later komt en zelfs wel eens minder gelukkig is. Zo blijf ik van mening dat Jan van Eyls beeld uitstekend bij een school had gepast.
Voor een schoolgebouw aan de Middachtensingel in Arnhem-Presikhaaf staat een beeld. Zoals er voor schoolgebouwen in Nederland enkele honderden staan. Maar het verhaal van dit beeld is minder standaard dan het lijkt. Het is het beeld van een vrouw en een kind, een meisje. Moeder en dochter staat er op een bordje, maker Walter Jacques Maris. Ook staat er een datering vermeld, 1964. En dat botst met het schoolgebouw, een vestiging van ROC RijnIJssel, daterend uit 2011. Een school bovendien voor middelbaar beroepsonderwijs, met studenten van 16 jaar en ouder. En die worden al heel lang niet meer door hun moeder naar school gebracht.
Enig zoeken wijst uit dat het beeld ooit stond voor een ander schoolgebouw, op de Lange Wal. Daar stond de Louise de Colignyschool, volgens het Gelders Archief een christelijke school voor meisjes. Dat zou een verklaring zijn voor het beeld van een moeder en een dochter. Ik kwam ook nog een andere duiding tegen: het beeld zou een leraar en een leerling voorstellen, niet aan het begin, maar aan het einde van de dag. Het lijkt een gevalletje hineininterpretieren, ook omdat bronnen voor deze duiding ontbreken.
Dan nog even de kunstenaar, Walter Jacques Maris, beter bekend als Jac. Maris. Telg uit een beroemde kunstenaarsfamilie. Jacob, Matthijs en Willem Maris waren drie schilderende broers uit Den Haag. Jac. is de kleinzoon van Jacob Maris. Zijn eerste beeldhouwlessen kreeg hij in Kleve, waar de familie woonde, van de Vlaamse beeldhouwer Achilles Moortgat. Later bezocht hij de academie in Düsseldorf. In Maris oude atelier’, net buiten Heumen, waar hij later ook ging wonen, is sinds zijn overlijden in 1996 het ateliermuseum Jac. Maris gevestigd. Vooral in Nijmegen en omgeving zijn in de openbare ruimte nog tal van Maris’ beelden te vinden.
In Finsterwolde zag ik deze zomer een beeldengroep van een vrouw, een man en een kind dat een duif los laat. Het beeld herinnerde me aan Gerard Brunings Man met vogel: hetzelfde gebaar, dezelfde handeling. Maar wel met een heel verschillende betekenis.
Brunings beeld is het oudst, het dateert uit 1958. In dat jaar werd aan de Groenewoudseweg in Nijmegen de R.K. Kweekschool, ontworpen door Alphons Siebers en Wim van Dael gebouwd. In 1953 was de percentageregeling ingesteld, die bepaalde dat bij elk nieuw te bouwen overheidsgebouw 1 procent van de bouwsom aan kunst moest worden besteed. Man met vogel is de eerste grote opdracht van Bruning in Nijmegen. Het bronzen beeld stond op een klein sokkeltje, hoog boven de ingang van de school, waar het door de donkere kleur ook nog eens scherp afstak tegen het wit geschilderde gebouw. De symboliek is duidelijk: loslaten. De kweekschool leidt onderwijzers op die ze loslaten in de wereld om daar kinderen op te voeden die zij vervolgens weer loslaten. Er is een direct verband tussen het beeld en de functie van de school. Vanwege het perspectief lijkt Bruning de vogel extra groot te hebben gemaakt.
De beeldengroep in Finsterwolde werd in 1982 gemaakt door Stephan Berkhemer. Het heet Monument voor Belgische militairen en daarmee weet je direct hoe je het beeld moet duiden. J. Wathelet en D. Devignez waren Belgische parachutisten die in april 1945 in Finsterwolde om het leven kwamen. Welbeschouwd geeft het beeld betekenis aan hun sneuvelen. Het kind dat door de ouders wordt opgetild staat voor de hoop op een betere toekomst en de duif die losgelaten wordt staat uiteraard voor vrede. Op zich is die symboliek mooi gekozen, maar tegelijk zijn de ouders waarschijnlijk ook van na de oorlog. Het beeld kwam er immers pas 37 jaar na de het einde van de Tweede Wereldoorlog te staan. Je zou kunnen zeggen dat het beeld in deze vorm ruim dertig jaar te laat komt. En de herinnering aan de twee Belgische militairen laat zich uit het beeld niet afleiden. Daarvoor heb je tekst en uitleg nodig.
Ook over het beeld van Bruning valt nog wel wat op te merken. Door fusies is de R.K. Kweekschool, later pabo Groenewoud, opgegaan in de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN). Door verhuizingen en nieuwbouw zijn opleidingen onder een dak gebracht. Het gebouw op de Groenewoudseweg biedt nog altijd onderdak aan een afdeling van de HAN, maar de pabo verhuisde naar de Kapittelweg. En de man met vogel verhuisde mee. Alleen staat hij daar aan de rand van een plantenbak, nagenoeg op de begane grond. Je kunt hem als beschouwer bijna recht in de ogen kijken. Het gebaar van de man verliest daardoor aan zeggingskracht. Waar de oorspronkelijke blik omhoog ongekende hoogtes in het vooruitzicht stelde, lijkt dat met planten en iets verder huizen als achtergrond nog maar afwachten.
Tessenderlandt in Breda is zo’n typische jaren ’60-school voor voortgezet onderwijs (oorspronkelijk gebouwd als LTS), zoals er in Nederland zo veel staan: drie verdiepingen, waarbij de grote horizontale raampartijen duiden op grote transparantie. Je zou er bijna een werk van Jan Schoonhoven vertaald naar architectuur in kunnen zien. De ingangspartij, rechts in de gevel, is weinig opvallend, zeker ook omdat er een element is dat de horizontaliteit doorbreekt, namelijk het grote bakstenen reliëf dat zich over de drie verdiepingen verheft. Het reliëf is grotendeels opgebouwd uit verticale vlakken. Alleen bovenin net onder de daklijst is een ronde vorm te zien. Daardoor is de neiging groot er een menselijke figuur in te herkennen. Wat verder opvalt is dat de maker verschillende tinten baksteen heeft gebruikt, wat het reliëf enige dynamiek verleent.
Maker van het reliëf is Gerrit de Morée, in 1909 in Den Bosch geboren en hier werd hij ook opgeleid tot kunstenaar aan de Koninklijke Academie voor kunst en vormgeving. Later trok hij naar Parijs om aan de Académie de la Grande Chaumière zijn opleiding voort te zetten. De Morée was als kunstenaar buitengewoon veelzijdig: hij tekende, schilderde en maakte beelden en glasmozaïeken. Het meest bekend is hij waarschijnlijk als illustrator van tientallen boeken. Wanneer en hoe hij precies in Breda terecht is gekomen, is niet helemaal duidelijk. Zeker is in ieder geval dat hij hier samen met drie geestverwanten in 1933 de Bredasche Kunstkring oprichtte om hiermee het kunstleven in de stad te bevorderen. Twaalf jaar later was De Morée een van de initiatiefnemers voor de Vrije School voor Beeldende Kunsten, de latere Academie St. Joost, waar hij zelf ook les ging geven.
Niet alleen buiten aan de gevel van Tessenderlandt heeft De Morée gezorgd voor een beeldbepalend werk, ook binnen zijn nog diverse werken van hem te zien. Zo is er in de hal/aula op de begane grond een groot reliëf-mozaïek in verschillende tinten baksteen. Dat vormt de achtergrond voor een aantal mozaïektableaus, met fantasiefiguren die in de verte aan Cobra doen denken. Dat kan toeval zijn, want De Morée maakte ook veel traditioneler figuratief werk en maakte bijvoorbeeld ook geregeld decoraties met liturgische thema’s voor kerken.
Met het reliëf buiten sloot De Morée op monumentale wijze aan bij het ontwerp van architecten Cees Geenen en Leo Oskam. Het reliëf en de tableaus binnen, samen zo’n tien’meter lang, verbeelden het scheppingsverhaal, wat op zich voor een LTS wel weer toepasselijk is. Door de reliëfvorm vormt een verbinding met het gevelreliëf. Met de mozaïektableaus laat De Morée de diversiteit van de leerlingen zien, waarbij iedereen uniek en origineel is. Tegelijk wekken al die tableaus ook de indruk van een expositie, waarbij ieder als het ware laat zien wat hij of zij in huis heeft.
