Chronogram

Stel je voor: je trekt je in de woestijn terug uit het dagelijks leven, anderen voegen zich bij je en er ontstaat een kloostergemeenschap waarvan jij beschouwd wordt. Het overkwam de heilige Antonius van Egypte, ook bekend als Antonius de Grote, Antonius de Heremiet of zijn meest gangbare naam Antonius-Abt. In Nederland zijn zestien kerken naar hem genoemd. Een daarvan, gebouwd in 1953 en inmiddels ook al weer opgeheven, staat in Ven-Zelderheide. In de kerk zit een steen ingemetseld met een chronogram.

Deo annVente
sanCto antonIo IVVante
popVLo pIe Laetante
hVbertVs naVs Laborans
paLVDes Inter et arenas aeDIfICaVIt

Vrij vertaald: Met de zegen van God bouwde Hubertus Naus werkend tussen moerassen en zandgronden voor de helpende heilige Antonius en het zich verheugende vrome volk.

Hubertus Naus was niet, zoals de tekst doet vermoeden, de architect van de kerk, maar de kapelaan die het initiatief nam om de kerk te bouwen. De architect was P.W. Lerou, die zijn bureau had in Venray. De Romeinse cijfers uit het chronogram vormen het jaartal 1952. Mogelijk is dat het jaar waarin Naus het initiatief voor de bouw nam. Het is zeker niet het jaar waarin de kerk gewijd werd.

Niet ver van de Antonius Abtkerk bevindt zich de Antonius Abtkapel. Ook hier, boven de ingang, een ingemetselde steen met een chronogram.

Chronogram in de Antonius Abtkapel in Ven-Zelderheide

sanCte anthonI
Vere proteCtor aLte
hVIVs aeVI trIbVLaIonIbVs
CVstoDInos seMper

Vrij vertaald: Sint Antonius, de ware beschermer, zal ons altijd beschermen tegen de beproevingen van deze tijd.

De kapel is volgens de legende gesticht door de hertogin van Kleef, die met haar koets op de terugweg naar Kleef in een onbewoond gebied getroffen werd door pech, bad tot haar favoriete heilige Antonius Abt, waarna uit diverse richtingen hulp kwam opdagen. Uit dankbaarheid liet ze de kapel bouwen en stortte ze geld in een fonds waardoor er wekelijks een kapelaan een mis kon komen opdragen. Dit verklaart ook de naam van de parochie in later tijden. Wie precies de hertogin is geweest, is niet duidelijk. Wie precies de hertogin van Kleef was, is niet helemaal zeker. Het meest voor de hand ligt Maria van Bourgondië, de echtgenote van Adolf IV, die hertogin was van 1417 tot 1448.
De Romeinse cijfers vormen het jaartal 1942. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de kapel zwaar beschadigd geraakt. Die schade is in 1948 gerepareerd. Later is de kapel nogmaals gerestaureerd. Maar naar welk historisch feit het jaartal verwijst is vooralsnog onduidelijk.

Coenraad ter Kuile (1781-1852) begon zijn werkzame leven in de textielfabriek die zijn vader Engelbert in hun woonplaats Enschede had opgezet. Hij was erg technisch en bedacht voor de fabriek diverse vernieuwingen. Maar Ter Kuiles hart lag bij de sterrenkunde. Zo ontwikkelde hij een tellurium, een toestel dat de baan van de zon rond de aarde zichtbaar maakt. Maar zijn tellurium was tevens een lunarium, dat de baan van de maan om de aarde toont. Helaas is het toestel in 1862 bij een grote stadsbrand verloren gegaan.

Wat wel bewaard is gebleven is Ter Kuiles zonnewijzer, die nog altijd te zien is in de zuidmuur van de Grote Kerk in Enschede. Direct eronder is een steen ingemetseld die herinnert aan Coenraad ter Kuile. De tekst is op rijm, maar wie de dichter is, is niet bekend.

Herinnering Moog deez’ steen bewaren
Coenraad ter Kuile aan Uw naaM,
Gij die in werktuigkunde erVaren.
In sterrenkunde ook waart bekWaam!
In achttien honderd zesendertig
Plaatste Uwe hand hier aan den muur
Deez’ zonnewijzer zeer vernuftIg,
Die ons doet kennen dag en uur.

Dat het geen hoogstaande poëzie is, is nog tot daar aan toe. Maar alsof een prettig rijmende tekst al niet lastig genoeg was, heeft de schrijver het zich nog moeilijker gemaakt. Bij het lezen vallen direct de hoofdletters midden in woorden op: naaM, bekWaam. Het zijn de kenmerken van een chronogram, een tekst, al dan niet in het Latijn, met de M, D, C, L, X, V en I als hoofdletters. Het zijn Romeinse cijfers die bij elkaar opgeteld een jaartal vormen. Dat jaartal zou in Ter Kuiles geval 1836 kunnen zijn, het jaar waarin hij zijn zonnewijzer plaatste. Maar dat jaartal blijkt in de tekst ook al voluit geschreven. Bovendien, met een M in Moog en een M in naaM kom je al op 2000. Daarbij heeft de dichter de m in bekWaam en die in muur niet gebruikt. Ook de hoofdletters aan het begin van de zinnen dragen niet bij aan een helder begrip van de tekst. Moeten we de D van Deez’ en van Die wel of niet meetellen? En omdat de Romeinen geen onderscheid maakten tussen U en V zou de U uit Uw en Uwe wel meetellen, maar die uit muur, uur en diverse andere niet.

Hoe het ook kan, is te zien op een steen, die is ingemetseld in de Sint Petruskerk in Uden. In 1881 schreef de toenmalige pastoor Antonius Spierings in een brief over de plannen om een nieuwe Sint Petruskerk te bouwen. Dat werd noodzakelijk toen enkele jaren later de oude afbrandde. In 1890 werd de nieuwe kerk gewijd. Wie de rode letters achter elkaar zet, MDCCCLXXVVIIIIIIIIII, komt ook bij dat jaartal uit. In de tekst staat een verwijzing naar de kerk, Sancto Petro, naar de bisschop die hem wijdde, Adrianus Godschalk, naar de paus Leo XIII en naar de pastoor Antonius Spierings. Om het jaartal kloppend te krijgen mocht de achternaam van de bisschop niet vermeld worden en werd Antonius Antonio. Toegegeven, het is nog steeds een beetje gekunsteld, maar het jaartal klopt. En dat is bij een chronogram het belangrijkste.

Ik ga vaker aandacht besteden aan chronogrammen. Heb je er een gevonden, stuur me dan een foto met vermelding van de vindplaats.