Ik heb een zwak voor Veronica, de vrouw die Jezus tijdens zijn lijdensweg richting Golgotha een doek aanbood om het zweet en bloed van zijn hoofd te wissen. Volgens de legende leverde dat een beeltenis van Jezus’ gelaat op in de doek. Met wat fantasie zou je die doek kunnen beschouwen als een bijzondere fotografische techniek. En daarom is Veronica patroonheilige van de fotografen. Misschien is dat een reden dat ik, als amateurfotograaf, extra gefascineerd ben door haar verhaal.
Onlangs was ik in Gent, waar me twee Veronica’s zijn opgevallen. Een was tamelijk klassiek. Het was de zesde statie van de kruisweg in de Onze-Lieve-Vrouw Sint-Pieterskerk. Maker was René de Cramer, een Gentse schilder die, voor zover ik kan nagaan, buiten zijn woonplaats weinig bekendheid heeft genoten. Ergens rond 1917 schilderde hij de scène, die enigszins oriëntalistisch aandoet.
De ander was wel erg vrij, sommigen zouden zeggen te. Op de doek die Veronica toont geen beeltenis van de lijdende Jezus, maar een hoofd geschminkt volgens de manier die we kennen van de Mexicaanse Dia de los muertos. Het was het beeldmerk van tattooshop Sint Veronica.
Lezend over Veronica kom ik nog meer legende tegen, waaraan kennelijk ook de Zweedse Selma Lagerlöf, die we kennen van Niels Holgersons wonderbaarlijke reis, heeft bijgedragen. Meestal gaat men er van uit dat Veronica – of misschien heette ze Berenice – afkomstig was uit Jeruzalem. Maar er is ook het verhaal waarin Veronica eigenlijk Faustina heette. Zij was de min van de melaatse Romeinse keizer Tiberius. Om haar meester te helpen trok Faustina naar Jeruzalem om daar een bijzondere genezer te strikken. Alleen was die net onderweg naar zijn terechtstelling. Met de doek met zweet en bloed keerde ze terug naar Rome. Alwaar Tiberius het ware beeld, het vera icon, zag en genas. En dat vera icon werd dus Veronica.
Het kleine gebaar van Veronica, het deppen van zweet en bloed, het een beetje verlichten van het lijden, is een gebaar van grote medemenselijkheid. Dat is de les die Veronica ons leert. Wat we geloven van de legendes doet er niet zoveel toe. Maar juist die les maakt Veronica misschien wel actueler dan ooit.
Universeel ongemak
Fotografie is het bevriezen van de tijd. Het is een cliché dat al opgaat sinds de uitvinding van de fotografie. Toen duurde dat bevriezen nog wel eens enkele minuten, tegenwoordig kan het in duizendsten van een seconde. Met het stilzetten van de tijd ontstond ook een ander fenomeen: het fotografische moment. Het is het ogenblik waarin alles in het plaatje klopt, iedereen op de juiste plek staat of beweegt en de foto compositorisch perfect is. Zelf vind ik fotografen Henri Cartier-Bresson en Robert Doisneau meesters van het fotografische moment.
Een ander goed voorbeeld is Rineke Dijkstra, van wie ik zondag in Museum De Pont in Tilburg de overzichtstentoonstelling zag. Dijkstra werd beroemd met haar strandfoto’s waarin jongeren onwennig voor de camera staan. Een dreigende lucht als achtergrond maakte het plaatje compleet. Maar geen enkele fotograaf krijgt modellen zo ver dat ze onwennig poseren. Dat doet Dijkstra ook niet. Ze fotografeert met een technische camera. Voor ze de uiteindelijke foto kan maken is haar model al zo vaak van pose gewisseld dat de jonge man of vrouw geheel uit zijn of haar pose is gevallen. En dat is het moment waarop Dijkstra afdrukt. Het resultaat is een voorstelling van een persoon die de schijn -welke schijn dan ook- niet langer ophoudt en onzeker voor de camera staat.
Dat ongemak is voor mij de rode draad in Dijkstra’s werk. Ze fotografeert al lang niet meer op het strand. Die achtergrond van toen heeft ze niet meer nodig. Juist een witte achtergrond maakt haar modellen, hoewel geheel gekleed, nog naakter. Zoals Olivier Silva, die als jongen droomde om soldaat te worden in het Franse vreemdelingenlegioen. Hij heeft die droom inmiddels waargemaakt en Dijkstra volgde hem gedurende enkele jaren om zijn ontwikkeling van jongen tot kerel vast te leggen. Silva is ontegenzeggelijk gegroeid, maar toch zie je ook op die laatste foto nog steeds iets van onzekerheid.
Ruth Drawing Picasso van Rineke Dijkstra, 2009
Inmiddels bewandelt Dijkstra ook zijpaden. Ze wil dingen laten zien waarbij de fotografie tekortschiet. Het bevriezen werkt niet meer. En dus maakt ze films, van meisjes die moeilijke gymnastische oefeningen doen of van jongeren in een discotheek, niet in hun natuurlijke habitat, maar vol belicht en tegen een neutrale witte achtergrond. Mijn favorieten zijn de Picasso-filmpjes, Ruth Drawing Picasso en I Can See a Woman Crying. In het eerste filmpje tekent een meisje zittend in een ongemakkelijke houding een schilderij van Picasso na, in het tweede vertelt een schoolklas wat ze zien in en denken bij het schilderij Huilende vrouw van Picasso.
Veel aandacht gaat naar de twee jongens rechts, waarvan er een leunt op de schouder van de ander. Die laatste gaat zichtbaar gebukt onder het gewicht van zijn klasgenoot. Maar ook de leuner lijkt zich allerminst op zijn gemak te voelen. Alle anderen vertellen voortdurend wat ze zien en ze speculeren over wat het verdriet van de vrouw -die we niet te zien krijgen- veroorzaakt. Hij niet, Slechts één keer doet hij zijn mond open en hij voelt zich ongemakkelijk bij de hele situatie.
Er is nog meer aan de hand. Niet alleen Dijkstra’s modellen stralen ongemak uit, het vertaalt zich ook naar de toeschouwers. Zij herkennen het en betrekken het op situaties uit hun eigen leven. Soms gaat het nog verder en voelt het publiek zich zo ongemakkelijk dat ze niet naar bepaalde foto’s kunnen kijken. Ik hoorde iemand zeggen dat het werk vervreemdend was. Ik vind het juist heel herkenbaar, alsof je in een spiegel kijkt.
I Can See a Woman Crying van Rineke Dijkstra, 2009
Ilja Leonard Pfeijffer en de kunst van het kijken
‘Die is gefotoshopt. Die is ook gefotoshopt. En die denk ik ook.’ Haast rennend door de museumzaal diskwalificeerde een jochie van een jaar of tien de straatfotografie van Joel Meyerowitz. Met zijn messcherpe blik liet Meyerowitz ons via zijn het bijzondere zien van het alledaagse. Al ver voor 1990, toen Adobe Photoshop lanceerde. De vader van het jochie schuifelde langs de foto’s. Hij nam niet de moeite om zijn zoon te corrigeren. Of misschien wist hij het niet.
In een stuk in Vrij Nederland geeft schrijver Ilja Leonard Pfeijffer fotograaf Ed van der Elsken ervan langs, maar hij had even goed Joel Meyerowitz kunnen noemen. De straatfotografen van de jaren ’60 zouden er uiteindelijk verantwoordelijk voor zijn, zo stelt Pfeijffer, ‘dat het een automatisme is geworden om de werkelijkheid vast te leggen zodra zij zich voordoet. Maar de paradox is dat wij de werkelijkheid op deze manier niet meer zien.’
Pfeijffer gaat voor het gemak voorbij aan allerlei technologische ontwikkelingen die hebben bijgedragen aan een verdere democratisering van het relatief jonge medium fotografie. Ook gaat hij eraan voorbij dat veel van de foto’s van oudere fotografen dan Van der Elsken en Meyerowitz ook gewoon kiekjes waren. Jacques-Henri Lartigue kreeg toen hij een jaar of tien was een camera en ‘bevroor’ daarmee zijn springende, skiënde en autoracende familieleden.
Het leven bevriezen, misschien is dat wel wat iedereen tegenwoordig met camera’s en mobieltjes aan het doen is.
Pfeijffer gaat nog een stap verder. Hij veronderstelt dat niemand nog gehinderd wordt door compositieregels, maar ook dat het helemaal niet de bedoeling is om ooit nog terug te kijken naar al die foto’s. We kijken niet meer en we zien niets meer. We registreren alleen nog maar. En daarmee ontheiligen we het beeld. Alsof er überhaupt nog beelden heilig zijn.
Joel Meyerowitz, Florida 1967
‘The camera is an instrument that teaches people how to see without a camera’, zei ooit fotografe Dorothea Lange. En ik denk dat ze gelijk had. In ieder geval helpt een camera te focussen op een onderwerp. Daarbij kun je de tijd als het ware stil zetten zodat je langer naar het beeld kunt kijken.
Joel Meyerowitz leerde mij in een serie over de geschiedenis van de fotografie eens dat je een foto die je niet begrijpt moet omkeren, zodat de kern waar het beeld om draait zich kan openbaren. Keer de foto Florida 1967 om en je ziet pas hoe belangrijk de stoeprand wordt, die in feite twee scheidt.
Pfeijffer vraagt zich af of we al die foto’s nodig hebben om de werkelijkheid te begrijpen. Misschien had hij zijn vraag moeten omkeren: hoe moeten we ooit de werkelijkheid begrijpen als we die níet kunnen vastleggen?
Straatnaamplaatjes
Een paar jaar terug was ik in Alverna om er foto’s te maken bij mijn verhaal over het verband tussen die plek en het leven van Franciscus. Rondlopend zag ik een straatnaambordje dat ik fotografeerde, omdat het misschien in mijn verhaal een rol zou kunnen spelen. Recentelijk kwamen er wat dingen op mijn pad die mij op een idee brachten. [Lees meer…]
Rokeby revisited
‘Ik schrok eerst wel van al die blote vrouwen.’ Een van de mensen van mijn fotoclub was afgelopen zomer naar de Helmut Newton-expositie in FOAM geweest. ‘Maar ik zag al snel dat het hem niet ging om de vrouw als lustobject. Het zijn juist heel sterke vrouwen, ze zijn bijna onbenaderbaar.’ Om haar punt te onderstrepen liet ze wat foto’s zien, waarbij er een associaties opriep met iets waarover ik deze zomer geschreven heb. [Lees meer…]
