Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Dwarskijken: Dubbelportret

door Reageer

Dwarskijken, Christoffer Wilhelm Eckersberg, Jacob van Campen, dubbelportret

Negen jaar geleden schreef ik over modefotograaf Erwin Blumenfeld. Aanleiding was een voorkant van het Volkskrant Magazine. Ik kwam toen een foto tegen van Blumenfeld, waarbij je je even afvraagt of je de geportretteerde en face of en profil ziet. Blumenfelds foto werd tientallen keren nagevolgd en ik besloot ze te gaan verzamelen op een Pinterestbord. Vaak zijn het bewerkingen van het oorspronkelijke idee, maar soms betreft het een dubbeldruk met een gezicht en face en en profil.

Bij een andere variant gaat het om een dubbelportret, waarbij twee mensen geportretteerd worden. Een van hen is en face te zien en staat achter de ander, die en profil te zien is, waardoor de helft van het gezicht van die achterste persoon niet te zien is. Misschien moet je de zin twee keer lezen, om een beeld te krijgen, terwijl het bij het zien van de foto’s direct duidelijk is. Ik kwam het idee tegen bij fotografen Erik Smits, Carli Hermès en Cory Smith. Opvallend daarbij is dat zowel Smits als Hermès op deze manier vader en dochter portretteerden. Ook vormgevers gingen met het idee aan de haal, zoals op de hoes voor een opname van muziek van Ludwig van Beethoven, uitgevoerd onder leiding van dirigent Nikolaus Harnoncourt.

Overigens valt het nog niet mee om het idee technisch ook perfect uit te voeren. Ik heb er zelf eens mee zitten puzzelen tijdens een fotoworkshop. Omdat ik de modellen destijds heb beloofd die foto’s niet openbaar te maken, laat ik ze hier niet zien. Bovendien gebiedt de eerlijkheid me te melden dat het resultaat niet in de buurt kwam van wat ik voor ogen had.

De fascinatie met en profil en en face is niet exclusief voor fotografen. Zo kwam ik een schilderij tegen van de Deense schilder Christoffer Wilhelm Eckersberg. Eckersberg werd geboren in 1783 en overleed in 1853. In 1820, dus een slordige twintig jaar voor de uitvinding van de fotografie, portretteerde hij Bella en Hanna, de oudste dochters van Mendel Levin Nathanson, een rijke koopman, die net als Eckersberg in Kopenhagen woonde. We mogen aannemen dat het Bella is die gekleed in een goudkleurige jurk, ons recht aankijkt, en dat het Hanna is, die in haar groene japon, recht opzij kijkt. En hoewel de compositie verder afwijkt van de foto’s, blijkt dat het spelen met en face en en profil zorgt voor dynamiek in de voorstelling en een relatie tussen de beide vrouwen.

Daardoor geïntrigeerd ben ik verder gaan zoeken en kwam ik uit bij Jacob van Campen. We kennen hem vooral als de grote architect van het Hollands classicisme. In deze bouwstijl hanteerden de bouwmeesters strikte regels wat betreft afmetingen en proporties. Denk aan het Paleis op de Dam of het Mauritshuis. Maar Van Campen was niet alleen architect, hij schilderde ook. Zo maakte hij  rond 1635 het dubbelportret van Constantijn Huygens en Suzanna van Baerle. En hoewel Huygens en Van Baerle al in 1627 getrouwd waren, wordt dit werk toch gezien als hun huwelijksportret. Nu bestonden huwelijksportretten in die tijd uit twee losse doeken, een van de bruidegom en een van de bruid. Denk maar aan Marten Soolmans en Oopjen Coppit die Rembrandt in 1634 schilderde.

Dubbelportretten van Christoffer Wilhelm Eckersberg en Jacob van Campen met een geportretterde enface en een en profil afgebeeld.

Daar wijkt Van Campen vanaf, niet alleen door de beide echtelieden op één doek te vereeuwigen, maar ook nog eens door de compositie. We zien Constantijn Huygens en profil bijna stuurs voor zich uitkijken, terwijl Suzanna van Baerle, net niet helemaal en face, de toeschouwer aankijkt. De strikte regels die Van Campen als bouwmeester hanteerde, heeft hij in zijn schilderwerk helemaal losgelaten. Je zou bijna gaan denken dat hij zijn idee aan de fotografie ontleend heeft.

Dwarskijken: Mouwen

door Reageer

Dwarskijken, Cornelia Parker, Kazimir Malevich

Cornelia Parker is een Britse kunstenares. Ze is vooral bekend door haar installaties en beelden. In 2005 maakte ze Subconscious of a Monument. Aan ontelbare draden hangen stenen – of moet je het brokstukken noemen – in een ruimte. Door de hoeveelheid draden zijn ze nauwelijks als zodanig te herkennen en lijkt het alsof de stenen, als gevolg van een explosie, vrij door de ruimte vliegen. Zo vreemd is die associatie niet, want het betreft inderdaad de restanten van een schuurtje dat Parker door het Engelse leger had laten opblazen.

Toen Parker in 2017, als eerste vrouw, de opdracht kreeg om een kunstwerk te creëren bij de algemene verkiezingen, was dat nieuws. Bij de artikelen in Engelse kranten verscheen een portretfoto van haar, gemaakt door Suki Dhanda. We zien een wat statische foto van Parker die met een licht spottende glimlach langs de lens van de fotograaf kijkt.

Bij het zien van die foto moest ik direct aan de Russische schilder en kunsttheoreticus Kazimir Malevich denken. In 1915 schilderde Malevich Zwart vierkant, waarmee hij volledige abstractie, oftewel suprematie, bereikte. Het was het begin van een stroming die in de kunstgeschiedenis bekend werd als suprematisme. Maar wat moet je daarna nog schilderen? Het was een probleem waar meer avant-garde kunstenaars, zoals ook sommige futuristen, zich voor gesteld zagen. Vaak zie je dat ze op hun schreden terugkeerden en toch weer traditioneler gingen schilderen. Hoe dan ook, Kazimir Malevich wordt algemeen aanvaard als een van de grondleggers van de moderne abstracte kunst.

Dat gold ook voor Malevich. In 1933 schilderde hij een zelfportret, waarvan hier een uitsnede te zien is. Waar zijn gezicht naturalistisch geschilderd is, kunnen we dat van zijn tuniek niet zeggen. Dat lijken meer vlakken in rood, zwart en wit. Het geeft het portret een zekere strengheid. Ook de blik, licht naar links en langs de beschouwer van het portret straalt iets van superioriteit uit. En laten die blikrichting en het nagenoeg ontbreken van emotie nou terug te zien zijn in het portret van Parker.

Kazimir Malevich schilderde portretten van een arbeidster en van zijn vrouw. Hun kleding vertoont gelijkenis met die van kunstenares Cornelia Parker op een portretfoto door Suki Dhanda

Maar er is nog iets dat Parker verbindt met Malevich, namelijk haar kleding. Over een gele top met korte plissé mouwen, draagt Parker een mouwloze blauwe denim jurk. In die kleuren blauw en geel zit iets van kleurentheorie, ze zijn immers complementair. Malevich schilderde in 1933 een portret van een arbeidster die een rood tuniek draagt met witte mouwen. Nog treffender is de gelijkenis van Parker met de vrouw van de kunstenaar, eveneens geschilderd in 1933. Malevich’ vrouw draagt een geel tuniek met blauwe mouwen.

Ik verdenk Cornelia Parker ervan dat zij meer te zeggen heeft gehad in hoe haar portretfoto eruit kwam te zien dan fotograaf Dhanda. En als dat niet zo is en het beeld geheel op toeval berust, dan is er wat mij betreft sprake van Subconscious of a Monument, het onderbewuste van een monument.

Dwarskijken: Dood of slapend

door Reageer

Dwarskijken, Hans Holbein, Tim Hetherington

Hij kwam hier al eens langs, Het lichaam van Christus in het graf van Hans Holbein de Jonge. Twee dingen vallen onmiddellijk op aan dit schilderij: de zeer ongebruikelijke hoogte-breedte-verhouding en de toestand van het dode lichaam. Voor die verhouding zijn diverse theorieën. Het zou mogelijk bedoeld zijn als predella, de brede voorstelling onder de delen van een altaarstuk, die open en dicht te bewegen zijn. Ook is wel geopperd dat het bedoeld is voor een grafmonument, misschien zelfs van de Zwitserse rechtsgeleerde Bonifacius Amerbach. Maar vooralsnog ontbreekt een sluitende verklaring.

Matthias Grünewald, Isenheimer Altarstück, Colmar
Onder de kruisigingscène de predella met de kruisafname

Grünewald
Ook opvallend is de staat van het lichaam van Christus, dat vooral in de wonden op de handen, de voeten en in de zij, een realistische staat van ontbinding begint te vertonen. Naar verluidt heeft Holbein zich hiervoor laten inspireren door Matthias Grünewald, wiens Isenheimer Altarstück Hans Holbein de Oude aan zijn zoon heeft laten zien. Van alle gekruisigde Christussen uit de kunstgeschiedenis, komt deze uit Colmar zeker in de top 3 van meest gruwelijke.

Reformatie
Van Grünewald is bekend dat hij vanwege protestantse sympathieën ontslagen werd door de bisschop van Mainz, aan wiens hof hij werkzaam was. Hans Holbein, die in Basel bevriend raakte met Desiderius Erasmus, zou de ideeën van de reformatie welwillend hebben omarmd. Mogelijk heeft de reformatie er aan bijgedragen dat schilders Christus menselijker wilden weergeven of dat daardoor juist het lijden meer benadrukt diende te worden.

Golfoorlogen
Ik moest aan Holbein denken toen ik pas in de Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk in Breda foto’s zag van Tim Hetherington. De kerk was in het kader van Breda Photo als festivallocatie ingericht door de Iraanse fotografe Newsha Tavakolian. Naast elkaar toonde zij foto’s van Saba Alizadeh die gesneuvelde Iraanse soldaten lieten zien en hoe die beelden in huiselijke setting als propagandamateriaal gebruikt werden tijdens de Golfoorlog tussen Iran en Irak tijdens de eerste Golfoorlog. Hetherington fotografeerde tijdens de tweede Golfoorlog, nadat Irak in 1990 Koeweit was binnengevallen, slapende Amerikaanse militairen. En het is een van deze militairen die grote overeenkomsten vertoont met Holbeins schilderij.

Dood of levend
Het grootste verschil zit hem in het opgetrokken linkerbeen van de soldaat. Maar door het woestijnkleurig uniform, valt dat nauwelijks op. De soldaat lijkt net zo gestrekt te liggen als Holbeins Christus. Daarbij komt dat de kleur van het uniform nauwelijks contrast vertoont met de huid van de soldaat. En dus lijkt hij net zo naakt als de Christus van Holbein. Ik vind het fascinerend om te zien dat het schilderij van Holbein, van de dode Christus meer heeft van een levende figuur, dan de foto die Hetherington van een levend persoon, die ligt te slapen.       





Dwarskijken: Bauhaus-vrouwen

door 1 Reactie

Vorig jaar schilderde de Chinese kunstenares Chen Ke Bauhaus Gal, een portret van vier jonge vrouwen. In een filmpje vertelt ze over een boek over het Bauhaus, de beroemde kunstopleiding die architect Walter Gropius in 1919 in Weimar oprichtte. Wat haar trof was dat er zo veel jonge vrouwen studeerden. Een foto van vier van hen gebruikte Chen als uitgangspunt oorn haar schilderij. Wie de vrouwen zijn is bekend: Alexa von Porembsky, Lena Amsel, Ruth Landshoff en Anne Marie Jauss. Nieuwsgierig of zij na hun opleiding als kunstenaar zijn doorgebroken googelde ik ze een voor een. En wat bleek: geen van vieren heeft ooit aan het Bauhaus gestudeerd.

Alexa von Porembsky was actrice. Tussen 1928 en 1981 speelde ze in zo’n tachtig films, maar altijd kleine bijrollen. Lena Amsel begon als danseres en werd vervolgens ook actrice. Zij speelde hoofdrollen in zes korte films en een lange, maar verongelukte in 1929 bij een ongeluk tijdens een autorace die ze samen met kunstenaar André Dérain had georganiseerd. Ruth Landshoff acteerde in één film, de beroemde Nosferatu van F.W. Murnau, als de zuster van hoofdpersoon Graf Orlok, maar wordt vooral als schrijfster herinnerd. Anne Marie Jauss ten slotte is de enige van het viertal die enige naam maakte als beeldend kunstenaar. Zij schilderde, maar genoot haar opleiding kortstondig in München, waarna ze zich als autodidact verder ontwikkelde. Dus geen van vieren heeft ooit als student het Bauhaus bezocht.

Is er dan helemaal geen enkele link met het Bauhaus? Jawel, de maker van de foto studeerde er. Otto Umbehr schreef zich in 1921 in, maar vertrok twee jaar later naar Berlijn. Mede op aanraden van zijn vriend Paul Citroen koos hij voor de fotografie. Onder het pseudoniem Umbo fotografeerde hij op een manier die afweek van de wat meer zakelijke aanpak die collega-fotografen in Duitsland voorstonden. Umbehrs foto’s worden gekenmerkt door sterke contrasten en ongebruikelijke perspectieven, die ze iets poëtisch geven. In 1928 richtte Umbehr Dephot (Deutsche Photodienst) op, dat In 1933 door de nazi’s gesloten werd. Hij bleef werken als fotojournalist. Er is betrekkelijk weinig werk van Umbehr bewaard gebleven, nadat in 1943 zijn archief met naar schatting 50.000 tot 60.000 negatieven door een bombardement vernietigd werd.

Behalve het ontbreken van een directe link tussen de vrouwen en het Bauhaus is er nog iets anders aan de hand met de foto die Chen Ke gebruikte: hij is spiegelbeeldig. Op afbeelding zoeken via Google levert ongeveer net zo veel resultaten van Umbehrs origineel als van het spiegelbeeld. Daarbij is er links en rechts wat weggesneden van het origineel, waardoor de vrouwen meer geïsoleerd zijn van hun omgeving en nog expressiever overkomen.
Is dit speigelbeeld als bron voor het schilderij een probleem? Geenszins. Bauhaus Gal is een krachtig autonoom kunstwerk, dat gezien kan worden als een eerbetoon aan generaties vrouwen, die eerder dan Chen Ke, kozen voor de kunst.

Dwarskijken: Rockefeller Center

door Reageer

Bij de bouw van het Rockefeller Center, tussen 1929 en 1940, werden er op hoogte foto's gemaakt om het bouwproject bij een groot publiek onder de aandacht te brengen.

In 2013 maakten we een rondreis  langs de oostkust van de Verenigde Staten. Een kleine week bleven we in New York. Een van de tips die we hadden meegekregen was om voor een totaalblik op Manhattan niet naar het Empire State Building te gaan, maar naar Rockefeller Center. Iets minder hoog, maar volgens velen met een mooier uitzicht. Eigenlijk zou je naar beide moeten gaan om met eigen ogen te controleren.

Hoe ooit deze skyscrapers gebouwd zijn, tart elke verbeelding. Met de bouw van Rockefeller Center, door architect Raymond Hood ontworpen in art-deco-stijl, werd in 1929 een begin gemaakt en in 1940 is de bouw voltooid. Daarbij valt het beginjaar direct op: 1929 was het jaar van de grote beurscrash op het naburige Wall Street, maar kennelijk was dat geen beletsel. Ook de omvang van het complex is enorm. Manhattan heeft een rastervormig stratenpatroon met in de lengte van het eiland genummerde avenues en in de breedte genummerde straten. Rockefeller Center ligt tussen Fifth en Sixth Avenue en tussen 48th en 51st Street. Twee straatdelen zijn dus opgeofferd voor het gebouw.

Iets van de bouwgeschiedenis wordt zichtbaar op foto’s. Zo is er een foto van elf bouwvakkers, die gezeten op een stalen H-balk, hoog boven de stad, hun lunch verorberen. Op een andere foto zien we vier bouwvakkers een tukje doen. Maar leg de foto’s naast elkaar en je ziet twee constanten: de H-balk en een kabel waar die aan hangt. Compositorisch zijn deze elementen ijzersterk. Maar omdat ze identiek zijn, kun je niet anders dan concluderen dat de foto’s in scène zijn gezet. En als je daar vervolgens meer informatie over zoekt, vind je daar snel bevestiging van.

Tegelijk blijkt ook dat er van trucage geen sprake is geweest. De foto’s zijn wel degelijk op grote hoogte gemaakt. Voor de sessie werden drie fotografen gevraagd om het bijzondere bouwproject bij het grote publiek onder de aandacht te brengen. De bekendste foto, Lunch atop a Skyscraper, is gemaakt door Charles Clyde Ebbets. Ook aanwezig waren Thomas Kelley en William Leftwich. Een van hen legde Ebbets vast tijdens zijn werk.

Waar de bouw al een bovenmenselijke klus was, geldt dat ook voor het fotograferen. Van een kleinbeeldcamera met een rolletje was geen sprake. Ebbets werkte zoals te zien is, met een grote, zware camera en waarschijnlijk ook met glasnegatieven.