Kunstcolumn

Het beeld van Schroeter en het streven naar kennis

22 augustus 2018 door Peter Zunneberg Reageer

Wij kampeerden aan de Elbe. Boven onze tent zweefde geregeld een roofvogel. Een adelaar hoorden we een Nederlandse vader zijn zoon onderwijzen. Dat leek ons sterk, maar wat het wel was? Met afbeeldingen op internet leek een bruine kiekendief ons het meest waarschijnlijk. Maar zeker weten doen we het niet.

’s Avonds laat genoten we van de sterrenhemel. Door een minimum aan lichtvervuiling zelden gezien. Maar waar keken we naar? De W van Cassiopeia en de steelpan van de Grote Beer herkenden we. Maar daarmee hield het op. En hulp van een mobieltje was door de oplichtende monitor alleen maar storend. Mijmerend zeiden we tegen elkaar dat het toch leuk zou zijn om meer kennis te hebben. Van de natuur en van het uitspansel. Maar ja, zon voornemen is na de vakantie vaak snel weer voorbij. Geen tijd.

Na de camping aan de Elbe trokken we naar Worpswede, de oude kunstenaarskolonie ten noorden van Bremen. Een veengebied waar we eindeloos wandelden en fietsten. Een dag gingen we naar Bremen, met de bus. Onderweg terug zag ik in Lilienthal een beeld. Snel maakte ik een foto met mijn smartphone. Daar vind ik thuis, anders dan die roofvogel en die sterren, wel meer over. Dacht ik. Maar ik vond niets. Ik had alleen de foto, nota bene van de achterkant van het beeld.

Bijna altijd geeft zoeken op afbeeldingen wel uitsluitsel. Soms met omwegen. Ik kon de route van de bus wel vinden. En ook de plek waar hij scherp linksaf draaide. Maar Google streetview heeft Lilienthal klaarblijkelijk nog nooit bereikt. Dus een andere benadering gekozen. Het beeld bood weinig meer info dan dat een man omhoog wees en zijn haar in een staartje droeg. Via de Wikipedia-pagina van Lilienthal kwam ik erachter dat Johann Hieronymus Schroeter ooit inwoner van het stadje geweest was. Maar ook dat leverde geen verwijzingen naar het beeld op. Ten einde raad mailde ik de afdeling kunstzaken. Vandaag kreeg ik antwoord.

Het beeld stelde inderdaad Dr. Johann Hieronymus Schroeter voor, die geboren werd in 1745 en in 1816 in Lilienthal gestorven is. De ambtenaar uit Lilienthal moet enig plezier aan mijn mail en mijn nieuwsgierigheid hebben gehad. Het antwoord was zeer uitgebreid, met veel extra informatie over de beroemdste astronoom van zijn tijd, de telescoop die hij in zijn tuin bouwde en die nu herbouwd wordt in Lilienthal en de wedstrijd waarvoor het beeld werd ingezonden.

Maker van het beeld is Christoph Fischer, een beeldhouwer die woont en werkt in Worpswede. Daar zag ik diverse van zijn werken. Op zijn website is een afbeelding van het beeld Himmelszeiger te zien. In grote lijnen hetzelfde als in Lilienthal. Alleen de koker – een opgerold document, een verrekijker? – in de rechterhand ontbrak. Nu heeft Fischer de wedstrijd niet gewonnen, maar werd hij derde. Misschien is hij niet zo trots op het eindresultaat. Dat het beeld alsnog een plek kreeg dankt hij aan de aankoop door de Volksbank in Lilienthal.

En zo leverde de vakantie toch nog kennis op. Niet over roofvogels, niet over sterren, maar wel over een man die de sterren en de planeten bestudeerde. En die ik, door zijn beeld dat ik wellicht nooit meer van voren zal zien, toch niet snel zal vergeten.

Must-sees en de oorsprong van de schilderkunst

26 juli 2018 door Peter Zunneberg Reageer

Van boven naar beneden: Wilhelm Eduard Daege, 1832; Jean-Baptiste Regnault, 1785; Joseph Wright of Derby, ca. 1782; Louis Ducis, ca. 1808; Joseph-Benoit Suve, 1791.

Afgelopen weekend vroeg Wim Pijbes op twitter welke kunstwerken ieder Nederlands kind zou moeten zien. Aanleiding was een artikel in Apollo Magazine dat meldt dat de directeur van het Victoria and Albert Museum in Londen vijf objecten heeft uitverkoren die ieder kind (in het Verenigd Koninkrijk) gezien moet hebben. Het tijdschrift vroeg daarop nog eens vijf autoriteiten uit de museum- en kunstwereld naar hun voorkeuren. Dat leverde in totaal al 28 objecten op. Rain, Steam and Speed van Turner en Work van Ford Madox Brown werden ieder twee keer genoemd.

Pijbes kreeg een aantal reacties: uiteraard de Nachtwacht, maar ook enkele andere Rembrandts, Vermeers Meisje met de parel, Mondriaans Victory Boogie Woogie, Jean Dubuffets Jardin d’emaille, strandbeesten van Theo Jansen, de pindakaasvloer van Wim T. Schippers, The Beanery van Edward Kienholz, Panorama Mesdag, maar ook minder opvallende keuzes als de Haagse School (zodat het niet in de vergetelheid raakt) en een winterlandschap van Hendrik Avercamp (vanwege een blote kont uit een buitenplee en een vozend stelletje in een hooiberg).

Het is duidelijk: zoveel hoofden, zoveel zinnen. Maar de reacties gaan niet zozeer over wat je wilt dat kinderen zien, wat je ze wilt vertellen bepaalt de keuze. Bijvoorbeeld hoe iemand met een informele opstelling van een groep mensen en opvallend lichtgebruik heeft kunnen uitgroeien tot onze nationale schilder. Of hoe je met blokjes in primaire kleuren op een wit vlak muziek en dans tot leven kunt wekken. Of hoe je met broodbeleg iets kunt doen, waardoor mensen zeggen dat het kunst is. Stuk voor stuk zeggen de suggesties iets over degene die ze aandraagt.

Belangstelling voor kunst wek je bij kinderen niet met een serie must-sees. Het is het verhaal dat ze pakt. Maar dat verhaal is weer anders bij elk ander kunstwerk. En dus moeten we kinderen niet leren te luisteren naar onze verhalen, maar zijn ze gebaat bij leren kijken. Zelf een kunstwerk doorgronden en zelf er een verhaal bij kunnen bedenken, zelf de motieven van de kunstenaar proberen te ontdekken. Naarmate kinderen (maar ook volwassenen) dat vaker doen, zullen ze bijvoorbeeld steeds beter in staat zijn om kunstwerken te relateren aan wat ze ooit gezien hebben en daardoor te begrijpen.

En als je van mij nu toch een antwoord eist, dan kom ik niet direct met één naam en één kunstwerk, maar met een thema. Vooral eind 18^e, begin 19^e eeuw zijn er diverse schilderijen gemaakt die de uitvinding of de oorsprong van de schilderkunst tonen. In het verhaal, dat oorspronkelijk verteld werd door Plinius de Oudere, tekent Kora (of Callirhoe) van Sicyon van een herdersjongen op wie zij verliefd is, de contouren op een muur, om hem zo altijd te kunnen zien. Het is natuurlijk een zeer romantisch idee dat de schilderkunst zo ontstaan zou zijn. Maar het verbeeldt wel mooi de menselijke aandrang om te tekenen wat hij ziet, of in een breder verband om de wereld te begrijpen door kunst te maken.

Je moet de zuivel van Vermeer hebben

18 mei 2018 door Peter Zunneberg Reageer

Jarenlang moesten we de groenten van Hak hebben. Voor zuivel is dat anders. Daarvoor moeten we bij Johannes Vermeer zijn. Ten minste als we de reclame moeten geloven. Waarschijnlijk is het begonnen toen levensmiddelenconcern Nestlé de merknaam La Laitière introduceerde. Wanneer dat precies geweest is, valt moeilijk te achterhalen. Maar ik kan me herinneren dat we op vakantie in Frankrijk in 2004 een bak chocoladeijs van dit merk kochten. Die bak heb ik zorgvuldig bewaard.

Zowel de naam als het beeldmerk zijn afgeleid van kunstenaar Johannes Vermeer die rond 1660 zijn beroemde Melkmeisje schilderde, een van de topstukken uit het Rijksmuseum. Gehuld in een geel buis en een blauwe rok, kleuren die in tal van Vermeers schilderijen terugkomen, schenkt een vrouw melk uit een kan in een kom. De scène wordt van links via een raam belicht, een ander element dat karakteristiek is voor Vermeer.

Boven links: La Laitière
Boven rechts: Friesche Vlag halvamel
Onder: twee shots uit de reclame van Lurpak

Nog altijd is La Laitière niet weg te denken uit Franse supermarkten. Vorig jaar nog kocht ik crème brulée, puddinkjes met los bijgeleverd een zakje suiker, dat met een brandertje of onder grill in een mum van tijd verandert in een krokant laagje caramel. Maar niet alleen La Laitière is een Nestlé-merk, in Spanje heet het La Lechera. Weliswaar wordt daar veelal een ander beeldmerk gebruikt (van een vrouw die een emmer op haar hoofd draagt), maar ook Vermeers Melkmeisje is niet onbekend.

In 1999 schreef de Amerikaanse Tracy Chevalier Girl with a Pearl Earring dat in 2003 werd verfilmd. Het verhaal is zorgvuldig geconstrueerd rond Vermeers Meisje met de parel, een van de trekpleisters van het Mauritshuis. Dit portret van een meisje met een opvallend oorsieraad en getooid in geel en blauw is sindsdien uitgegroeid tot Vermeers meest geliefde schilderij. Net als La Laitière kun je het beeld tegenkomen in de supermarkt, op koffiemelk van Friesche Vlag.

De link tussen Vermeer en zuivel werd nog eens versterkt toen ik pas toevallig een reclamefilmpje van het Deense botermerk Lurpak tegenkwam. Het begint met een subtiel verlichte schaal met groente. Dan zie je door een keukendeur een vrouw een schort voor doen. Ze gaat koken. Even later zie je in dezelfde keuken de vrouw proeven. In het eerste shot is ze gekleed in geel, in het tweede in blauw. En beide keren komt het licht van links de keuken in. Onmiskenbaar Vermeer. Goed over nagedacht. Dus la Laitière, Friesche Vlag, Lurpak, drie keer zuivel, drie keer Vermeer. Dat kan geen toeval meer zijn.

Dat er ook nog een huidverzorgingslijn is met onder meer Douche Crème karnemelk, dat Melkmeisje heet, is weer een heel ander verhaal.

Universeel ongemak

19 april 2018 door Peter Zunneberg Reageer

Fotografie is het bevriezen van de tijd. Het is een cliché dat al opgaat sinds de uitvinding van de fotografie. Toen duurde dat bevriezen nog wel eens enkele minuten, tegenwoordig kan het in duizendsten van een seconde. Met het stilzetten van de tijd ontstond ook een ander fenomeen: het fotografische moment. Het is het ogenblik waarin alles in het plaatje klopt, iedereen op de juiste plek staat of beweegt en de foto compositorisch perfect is. Zelf vind ik fotografen Henri Cartier-Bresson en Robert Doisneau meesters van het fotografische moment.

Een ander goed voorbeeld is Rineke Dijkstra, van wie ik zondag in Museum De Pont in Tilburg de overzichtstentoonstelling zag. Dijkstra werd beroemd met haar strandfoto’s waarin jongeren onwennig voor de camera staan. Een dreigende lucht als achtergrond maakte het plaatje compleet. Maar geen enkele fotograaf krijgt modellen zo ver dat ze onwennig poseren. Dat doet Dijkstra ook niet. Ze fotografeert met een technische camera. Voor ze de uiteindelijke foto kan maken is haar model al zo vaak van pose gewisseld dat de jonge man of vrouw geheel uit zijn of haar pose is gevallen. En dat is het moment waarop Dijkstra afdrukt. Het resultaat is een voorstelling van een persoon die de schijn -welke schijn dan ook- niet langer ophoudt en onzeker voor de camera staat.

Dat ongemak is voor mij de rode draad in Dijkstra’s werk. Ze fotografeert al lang niet meer op het strand. Die achtergrond van toen heeft ze niet meer nodig. Juist een witte achtergrond maakt haar modellen, hoewel geheel gekleed, nog naakter. Zoals Olivier Silva, die als jongen droomde om soldaat te worden in het Franse vreemdelingenlegioen. Hij heeft die droom inmiddels waargemaakt en Dijkstra volgde hem gedurende enkele jaren om zijn ontwikkeling van jongen tot kerel vast te leggen. Silva is ontegenzeggelijk gegroeid, maar toch zie je ook op die laatste foto nog steeds iets van onzekerheid.

Ruth Drawing Picasso van Rineke Dijkstra, 2009

Inmiddels bewandelt Dijkstra ook zijpaden. Ze wil dingen laten zien waarbij de fotografie tekortschiet. Het bevriezen werkt niet meer. En dus maakt ze films, van meisjes die moeilijke gymnastische oefeningen doen of van jongeren in een discotheek, niet in hun natuurlijke habitat, maar vol belicht en tegen een neutrale witte achtergrond. Mijn favorieten zijn de Picasso-filmpjes, Ruth Drawing Picasso en I Can See a Woman Crying. In het eerste filmpje tekent een meisje zittend in een ongemakkelijke houding een schilderij van Picasso na, in het tweede vertelt een schoolklas wat ze zien in en denken bij het schilderij Huilende vrouw van Picasso.

Veel aandacht gaat naar de twee jongens rechts, waarvan er een leunt op de schouder van de ander. Die laatste gaat zichtbaar gebukt onder het gewicht van zijn klasgenoot. Maar ook de leuner lijkt zich allerminst op zijn gemak te voelen. Alle anderen vertellen voortdurend wat ze zien en ze speculeren over wat het verdriet van de vrouw -die we niet te zien krijgen- veroorzaakt. Hij niet, Slechts één keer doet hij zijn mond open en hij voelt zich ongemakkelijk bij de hele situatie.

Er is nog meer aan de hand. Niet alleen Dijkstra’s modellen stralen ongemak uit, het vertaalt zich ook naar de toeschouwers. Zij herkennen het en betrekken het op situaties uit hun eigen leven. Soms gaat het nog verder en voelt het publiek zich zo ongemakkelijk dat ze niet naar bepaalde foto’s kunnen kijken. Ik hoorde iemand zeggen dat het werk vervreemdend was. Ik vind het juist heel herkenbaar, alsof je in een spiegel kijkt.

I Can See a Woman Crying van Rineke Dijkstra, 2009

Plaatjes bij de Matthäus

30 maart 2018 door Peter Zunneberg Reageer

Al sinds het begin van de vastenperiode klinkt bij ons in huis geregeld de Matthäus Passion. Gewoon omdat het de tijd van het jaar is. Mijn vader zong vroeger in een oratoriumvereniging als tenor en als kind heb ik Bachs meesterwerk al diverse keren live gehoord. Bij mijn vaders begrafenis verlieten we onder de klanken van Bachs slotkoor de kerk. Wir setzen uns mit Tränen nieder.

Om meer over Bach en zijn compositie te weten te komen kochten we vorig jaar het boekje De Matthäus-Passion, met de ietwat pretentieuze ondertitel Wat Bachs meesterwerk je vertelt, als je weet waar je op moet letten. Nou geloof ik in zijn algemeenheid nooit zo in dit soort gidsen. Bach vertelt mij al heel veel, zonder dat ik weet waar ik op moet letten. Toch was ik wel nieuwsgierig, vandaar de aanschaf. En ik moet toegeven, er zijn delen die mijn Matthäus-genot hebben verrijkt.

Maar er is iets anders dat mij intrigeert. Pas zag ik boek en cd naast elkaar liggen en viel mijn oog op de afbeeldingen. Het boek wordt getooid met een afbeelding van de gekruisigde Christus, enigszins uit het centrum. Echt in het midden zien we een engel met een kelk in zijn handen. Links zweeft nog een engel en de onderste helft van de voorstelling valt grotendeels in het niet door de titel, de ondertitel en de namen van de auteurs en allen die verder meewerkten. De voorstelling blijkt een uitsnede uit De kruisiging van Jacob Cornelisz. van Oostsanen. En in het origineel draait alles wel om de gekruisigde Christus.

Op de cd staat een heel andere voorstelling. Een man met deemoedig gebogen hoofd, op een lendendoek na geheel naakt, staat met zijn handen op zijn rug, overgoten door licht. Christus aan de geselpaal heet het werk en het wordt toegeschreven aan Rembrandt of een navolger..

Op een of andere manier kan ik beide voorstellingen niet rijmen met Bach en zijn Matthäus Passion. Van Oostsanen schilderde zijn kruisiging rond 1510, ruim tweehonderd jaar voor Bach zijn beroemde stuk componeerde, en vermoedelijk met een compleet ander wereldbeeld. De reformatie en de contrareformatie moesten nog beginnen. Rembrandt of zijn navolger schilderde zijn Christus rond 1646, altijd nog zo’n tachtig jaar te vroeg. Hier is het grote bezwaar dat de verbeelde scène slechts een detail in het hele passieverhaal is en zeker niet de crux.

Misschien is dat wel mijn grootste bezwaar in beide gevallen. Dat er gekozen is voor een plaatje ‘dat ergens in de verte iets met het verhaal te maken heeft’. Want daarmee doe je volgens mij niet alleen Van Oostsanen en Rembrandt tekort, maar ook Bach, en deze beide gevallen degenen die zijn muziek uitvoeren en hen die het trachten te duiden.

Volgende pagina »