Aan het eind van de wandeling met ons zondagochtendwandelclubje liepen we door de Roukensstraat. Het was stralend weer en we genoten van de zon. Hoog in een gevel viel me een medaillon op. Ik maakte er een foto van en dacht er niet meer aan. Maar pas kwam ik de foto weer tegen en het medaillon intrigeerde me. Wie was daar afgebeeld en waarom? Ik postte de foto op social media en stelde mijn vraag.
Een van de antwoorden luidde Karel V. Toen ik zelf uitgebreider ging zoeken kwam ik die naam ook tegen. Ik las bovendien dat er nog een tweede medaillon is, in de Dominicanenstraat en voor zover vanaf de straat te zien, identiek. Het huis in de Roukensstraat dateert van 1905, in de Dominicanenstraat van 1903. Dat komt qua tijd redelijk overeen. Maar verder leidde het spoor niet.
Is er dan wellicht een afbeelding te vinden van het medaillon met aanvullende informatie? Nee, maar met dat ik zocht op portretten van Karel V schoot me weer iets te binnen. Karel V was een Habsburger en één van de machtigste heersers die Europa ooit gezien heeft. Om de macht vast te houden huwden Habsburgse neven en nichten geregeld, daarmee erfelijke eigenschappen, zoals een vooruit stekende kin, uitvergrotend. Met een baard wisten de mannen dit gebrek enigszins te maskeren. Kon ik hiermee de geportretteerde indentificeren?
Probleem met de medaillons is dat ze zo hoog hangen dat het lastig is om ze kritisch te bekijken. In ieder geval heeft de afgebeelde man een baard. Dan maar eens kijken langs een andere route. Is er überhaupt aanleiding om Karel V in Nijmegen af te beelden? Daarover kun je aan het begin van de twintigste eeuw twisten. Maar zeker is dat Karel ooit Nijmegen bezocht, in 1546. Het is om die reden dat Karel is terug te vinden aan de gevel van het stadhuis. In 1953 beeldhouwde Albert Termote acht vorsten die ooit de scepter zwaaiden over Nijmegen en de rest van het land. Een van hen is Karel V en we kunnen gerust stellen dat Termote mild is geweest. Maar ook is duidelijk dat er nog geen enkel bewijs is voor de identificatie van Karel V op de beide medaillons.
Vanochtend stond ik in de Dominicanenstraat nog eens naar de gevel te kijken toen net een bewoner naar buiten kwam. ‘Keizer Karel’, zei hij. Welke vroeg ik, om verwarring te voorkomen. ‘Zijn er meer dan?’ Plots drong tot me door dat het misschien wel gewoon Karel de Grote is. Dus nu maar eens kijken of ik daar bevestiging voor kan vinden.
Boer Stip
Twee pagina’s kreeg ze vanochtend in De Volkskrant: Yayoi Kusama. Ik had nog nooit van haar gehoord. Tot drie weken geleden, toen één van haar werken mij opviel in Gent. Daar maakte Dots, eigendom van de Collectie Voorlinden, deel uit van de expositie Prikkels in Museum Dr. Guislain.
“Alles om ons heen tintelt en zindert. Digitale schermen lichten op. Neuronen knetteren onder de hersenpan. Zintuigen raken overweldigd. Sommigen duiken gretig in die overvloed aan stimuli, anderen gaan kopje onder of zoeken soelaas in een prikkelarme omgeving”, schrijft het museum op zijn website.
Kusama, die vandaag negentig wordt en al sinds haar jeugd geplaagd wordt door hallucinaties, bedacht haar eigen manier om de alledaagse werkelijkheid te bezweren: stippen zetten, oneindig veel stippen zetten. Op doek, op pompoenen of op naakte mensen, zoals in 1967 op kunstenaar Jan Schoonhoven. Stippen zijn een symbool van vrede, aldus Kusama.
In het artikel van Anna van Leeuwen lezen we dat Kusama al sinds 1977 woont in een psychiatrisch ziekenhuis in Tokio en zich dagelijks wijdt aan haar kunst. In dat opzicht was haar werk in Gent zeer op zijn plaats. Jozef Guislain was psychiater in Gent. Het museum dat zijn naam draagt, maakt deel uit van een groot complex, waar ook een psychiatrisch ziekenhuis is gevestigd. Het museum organiseert tentoonstellingen rond thema’s die rechtstreeks met de menselijke geest te maken hebben. Zoals nu dus Prikkels.
Bij het zien van het werk van Yayoi Kusama, en nu, na het lezen van het artikel nog meer, moest ik terugdenken aan een bezoek dat ik ruim acht jaar geleden aan een erfgoedproject bracht. In Zutphen, in de wijk de Hoven, staat de boerderij die ooit behoorde aan Herman Kip. Kip leidde er een kluizenaarsbestaan. Zo ongeveer de hele inventaris van de boerderij was in het najaar van 2010 nog hetzelfde als vijftig, zestig, misschien wel zeventig jaar eerder. Hoewel, niet helemaal. Herman ‘Boer’ Kip, die in 2006 overleed, was na de dood van zijn vader, zo’n 25 jaar eerder, gaan schilderen. Gebruiksvoorwerpen als kasten, borden, klompen en melkbussen beschilderde hij met naïeve voorstellingen. Maar soms ging hij simpeler te werk en zette hij bijna dwangmatig stippen. Van Kusama wordt beweerd dat zij lijdt aan horror vacui, angst voor de leegte. Dat lijkt ook zeker op te gaan voor Herman Kip. Om daar bewijs van te krijgen is een bezoek aan zijn boerderij, waar inmiddels een museum van is gemaakt, de moeite waard. Hier kan men kennis maken met de wonderlijke wereld van Herman Kip.
Ik vond het eigenlijk wel een verrassend inzicht, dat twee mensen, onafhankelijk van elkaar, eenzelfde vorm kiezen om hun angsten te bezweren. Maar meer nog dat om de één meewarig wordt gelachen, terwijl voor het werk van de ander kapitale bedragen worden betaald.
Lessen van Veronica
Ik heb een zwak voor Veronica, de vrouw die Jezus tijdens zijn lijdensweg richting Golgotha een doek aanbood om het zweet en bloed van zijn hoofd te wissen. Volgens de legende leverde dat een beeltenis van Jezus’ gelaat op in de doek. Met wat fantasie zou je die doek kunnen beschouwen als een bijzondere fotografische techniek. En daarom is Veronica patroonheilige van de fotografen. Misschien is dat een reden dat ik, als amateurfotograaf, extra gefascineerd ben door haar verhaal.
Onlangs was ik in Gent, waar me twee Veronica’s zijn opgevallen. Een was tamelijk klassiek. Het was de zesde statie van de kruisweg in de Onze-Lieve-Vrouw Sint-Pieterskerk. Maker was René de Cramer, een Gentse schilder die, voor zover ik kan nagaan, buiten zijn woonplaats weinig bekendheid heeft genoten. Ergens rond 1917 schilderde hij de scène, die enigszins oriëntalistisch aandoet.
De ander was wel erg vrij, sommigen zouden zeggen te. Op de doek die Veronica toont geen beeltenis van de lijdende Jezus, maar een hoofd geschminkt volgens de manier die we kennen van de Mexicaanse Dia de los muertos. Het was het beeldmerk van tattooshop Sint Veronica.
Lezend over Veronica kom ik nog meer legende tegen, waaraan kennelijk ook de Zweedse Selma Lagerlöf, die we kennen van Niels Holgersons wonderbaarlijke reis, heeft bijgedragen. Meestal gaat men er van uit dat Veronica – of misschien heette ze Berenice – afkomstig was uit Jeruzalem. Maar er is ook het verhaal waarin Veronica eigenlijk Faustina heette. Zij was de min van de melaatse Romeinse keizer Tiberius. Om haar meester te helpen trok Faustina naar Jeruzalem om daar een bijzondere genezer te strikken. Alleen was die net onderweg naar zijn terechtstelling. Met de doek met zweet en bloed keerde ze terug naar Rome. Alwaar Tiberius het ware beeld, het vera icon, zag en genas. En dat vera icon werd dus Veronica.
Het kleine gebaar van Veronica, het deppen van zweet en bloed, het een beetje verlichten van het lijden, is een gebaar van grote medemenselijkheid. Dat is de les die Veronica ons leert. Wat we geloven van de legendes doet er niet zoveel toe. Maar juist die les maakt Veronica misschien wel actueler dan ooit.
Dit is niet René Magritte
Afgelopen weken heb ik benut om mijn knipselarchief te ordenen. Daarbij kwam ik een aantal keren René Magritte tegen. Maar dan wel als inspiratiebron.
Een van de bekendste schilderijen van surrealist René Magritte is getiteld La trahison des images. Het is te zien in het Los Angeles County Museum of Art. Veel mensen zal de titel weinig zeggen en iets minder mensen zullen het ooit in het echt aanschouwd hebben. Toch is het een van de meest iconische schilderijen van Magritte. Zeg pijp en hele volksstammen weten over welk werk het gaat, precies die met het onderschrift Ceci n’est pas une pipe.
Magritte zet je met dit werk op het verkeerde been. Je ziet een pijp en tegelijk zegt de maker dat het geen pijp is. Als het geen pijp zou zijn, wat is het dan wel? Het gevolg is dat je je steeds afvraagt wat het is wat je ziet. Een huis met voor de deur een brandende straatlantaarn midden in de nacht, terwijl erboven een lichtbewolkte middag hemel te zien is. Een man die in de spiegel naar zijn eigen achterhoofd staat te kijken. En voortdurend appels en bolhoeden.
Of kijk naar de gevel van het Musée Magritte en je ziet geen gebouw, maar een gevel op gordijnen die worden geopend en door de opening het zicht op een van Magrittes geschilderde voorstellingen. Maar hoe dan ook, bij Magritte is het een voortdurend spel tussen droom en werkelijkheid, met het bewuste en het onderbewuste.
Door dat spel is Magritte een veelgebruikte inspiratiebron geworden voor vormgevers en cartoonisten. Ik kwam in een NRC-bijlage een artikel over België tegen met de kop: Ceci n’est pas la Belgique. Een bespreking van een graphic novel over de schilder in De Volkskrant had de kop: Dit is geen stripboek.
Hieronder een selectie van bewerkingen van La trahison des images, met één ding gemeenschappelijk: Dit is niet René Magritte.
Schilder Wim Kok bekijkt het werk Ceci n’ est pas un joint,
Jos Collignon, De Volkskrant, 19 maart, 1996
Ceci n’est pas de l’argent
Tobias Schalken, Vrij Nederland, 19 oktober 2002 bij een artikel over (literair) mecenaat
Ceci n’est pas une constitution
onbekende vormgever, De Groene Amsterdammer, 25 maart 2005, bij artikel over de Europese grondwet
Ceci n’est pas un citoyen
Jeannette van Bommel, NRC Handelsblad 12-13 september 2009 bij artikel over nieuwe vorm van democratie
Ceci n’est pas un pays
Ruben L. Oppenheimer, NRC Handelsblad, 8 april 2011, in een special over België 300 dagen zonder regering
Ceci n’est pas un pipe
Gorilla, De Groene Amsterdammer, 23 juni 2011 over de bezuinigingen van Halbe Zijlstra op cultuur
Ceci n’est pas une pipe avec un louche avocat nommé Hiddema
Jos Collignon, De Volkskrant, 8 november 2014 over kamerlid Theo Hiddema die geen louche advocaat genoemd wilde worden
Dit is geen roeptoeter
Milo, De Groene Amsterdammer, 25 augustus 2016 over goedkope verkiezingsretoriek
Overigens ben ik zelf ook niet origineel: de titel Ceci n’est pas René Magritte kwam ik ook op diverse plekken tegen.
Mama Bourgeois
Maman van Louise Bourgeois in Bilbao, Buenos Aires, Hamburg, Ottawa, Stockholm en Zürich.
(Alle foto’s Wikipedia)
48 jaar zijn we op dezelfde dag jarig geweest, ontdekte ik op eerste kerstdag. Louise Bourgeois was precies vijftig jaar ouder dan ik. Al langere tijd ben ik gefascineerd door de Frans-Amerikaanse kunstenaar. Ik denk dat het een foto is geweest van haar kolossale Maman in Ottawa waardoor ik voor het eerst zag wat een krachtig en prachtig kunstwerk dat is.
Natuurlijk, size matters, weten we in Nijmegen. Ooit hadden we tijdelijk een gigantisch uitkijkkonijn van Florentijn Hofman. Dat was vooral leuk en tegendraads. Afgelopen najaar stond er een paar weken lang een enorme dartele big van Jantien Mook op Plein ’44. Ode aan het varken wilde aandacht vragen voor misstanden in de vleesindustrie. Vrolijkheid als tegenhanger van dierenleed, dat werkt wel.
Maar Maman gaat verder, is symbool voor veel meer. Het appelleert bijvoorbeeld aan gevoelens van (irrationele) angst. Spinnen spinnen een web en vangen daarin andere insecten, die dan weer steeds verder verstrikt raken in dat web. Door de omvang en de plek in openbare ruimte doet Maman je ook denken aan science fiction, invaders from Mars, genetische manipulatie, oncontroleerbare wetenschap, kortom angst voor het onbekende.
Maar de spin als symbool zegt misschien ook wel iets over onszelf. Zijn wij in overdrachtelijke zin niet allemaal spinnen, voortdurend bezig met het maken van een web, een netwerk waarin we zelf het middelpunt zijn en waarin we anderen soms vangen?
En dan is er nog een betekenislaag: de titel, Maman, moeder. Iedereen heeft een moeder, waarmee de band soms uitstekend is, soms juist problematisch. De ouders van Louise Bourgeois werkten beiden als restaurateur van versleten tapijten. Bourgeois’ moeder overleed toen ze 21 was. Het werken met draden, misschien wel een eerbetoon aan haar moeder, is een telkens terugkerend thema in Bourgeois’ werk. Maman, gemaakt toen Bourgeois tegen de tachtig liep, gaat ook over positieve, vooral moederlijke eigenschappen, als voeden en beschermen.
Mijn moeder is inmiddels 86. Een groot deel van haar tijd brengt ze door met borduren. Naast onze verjaardag heb ik dus nog iets gemeenschappelijk met Louise Bourgeois. Daarom heb ik voor 2019 een wens: Maman in het echt zien, liefst samen met mijn moeder. Daarvoor kan ik inmiddels op allerlei plaatsen terecht. Maman staat permanent in Londen, Bilbao, Ottawa, Doha, Tokio en diverse andere plaatsen in de wereld. Bovendien is het werk vaak tijdelijk ergens te zien. Mijn moeder is nog helder van geest en zal het een bijzonder avontuur vinden. Tegelijkertijd is ze steeds minder mobiel. Dus de tijd begint te dringen.
