Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Gesamtkunstkerk

door Reageer

Westerkerk, St-Johann-Nepomuk-Kirche, San Carlo alle Quatro Fontane, Cenakelkerk

Van boven naar beneden: Westerkerk, Hengelo; St-Johann-Nepomuk-Kirche, München; San Carlo alle Quatro Fontane, Rome; Cenakelkerk, Heilig Landstichting

Ik kom uit een gereformeerd nest. Gelukkig niet streng en dogmatisch, maar vrij en opgewekt. Alleen de kerkgang was weinig vreugdevol. Ik herinner me vooral dat ik de plankjes op de zoldering zat te tellen of rekenspelletjes deed met de cijfers op het psalmen- en gezangenbord. Het was vooral het instituut kerk waarvan ik steeds meer afstand nam. En ik was niet de enige. Nog voor ik van Hengelo naar Nijmegen vertrok was het gebouw gesloopt. Wat wel weer jammer was, want eigenlijk had de ‘Grote zaalkerk, met dwarsbeuk en terzijde staande toren, in sober expressionistische vormen, belangrijk werk uit het oeuvre van de Gereformeerde architect E.J. Rothuizen.’ (Bron: reliwiki.nl) wel een monumentale uitstraling. Maar daar had ik toen geen oog voor.

Sinds het begin van mijn studie kunstgeschiedenis, al weer meer dan dertig geleden, heb ik vele honderden kerken bezocht. Vaak in groot contrast met die kale Westerkerk. Kerken waar veel te zien viel, waar je gedachten geleid werden door het beeld en niet, zoals in mijn jeugd, door het woord. Soms op het hysterische af, zoals de St-Johann-Nepomuk-Kirche in München van de gebroeders Cosmas Damian en Egid Quirin Asam. Of de San Carlo alle Quattro Fontane in Rome van Francesco Borromini, waar alles van een mathematische perfectie schijnt.

Enkele jaren geleden ontdekte ik bij mij in de buurt ook zo’n kerk: de Cenakelkerk in de Heilig Landstichting. Ik kwam er per ongeluk voor een concert, maar ben er sindsdien talloze malen terug geweest. De kerk werd ruim honderd jaar geleden gebouwd door architect Jan Stuyt en ausgestattet, zoals de Duitsers zo mooi zeggen, door kunstenaar Piet Gerrits. Geen hoekje liet Gerrits onbenut om in prachtige heldere kleuren het geloof te verkondigen. En hoewel hij mij daarmee niet meer bereikt, kan ik wel genieten van zijn werk.

Binnenkort kan dat nog uitgebreider. Vorig jaar nam het Museum Catharijneconvent het initiatief voor het grootste museum van Nederland. In een uitgebreide campagne brengt ze dertien bijzondere  kerkgebouwen onder de aandacht. En de Cenakelkerk is er daar terecht een van. De Nijmeegse gregoriaanse vrouwenschola Voces Caelestes heeft nu het plan opgevat om er nog iets meer Gesamtkunstwerk van te maken. Zij gaan een cd opnemen met gregoriaanse gezang die qua verhaal of qua sfeer passen bij de schilderingen van Piet Gerrits. Op zondag 6 mei zingen ze live in de Cenakelkerk. Het is een datum die dik omcirkeld in mijn agenda staat.

Ilja Leonard Pfeijffer en de kunst van het kijken

door Reageer

‘Die is gefotoshopt. Die is ook gefotoshopt. En die denk ik ook.’ Haast rennend door de museumzaal diskwalificeerde een jochie van een jaar of tien de straatfotografie van Joel Meyerowitz. Met zijn messcherpe blik liet Meyerowitz ons via zijn het bijzondere zien van het alledaagse. Al ver voor 1990, toen Adobe Photoshop lanceerde. De vader van het jochie schuifelde langs de foto’s. Hij nam niet de moeite om zijn zoon te corrigeren. Of misschien wist hij het niet.

In een stuk in Vrij Nederland geeft schrijver Ilja Leonard Pfeijffer fotograaf Ed van der Elsken ervan langs, maar hij had even goed Joel Meyerowitz kunnen noemen. De straatfotografen van de jaren ’60 zouden er uiteindelijk verantwoordelijk voor zijn, zo stelt Pfeijffer, ‘dat het een automatisme is geworden om de werkelijkheid vast te leggen zodra zij zich voordoet. Maar de paradox is dat wij de werkelijkheid op deze manier niet meer zien.’

Pfeijffer gaat voor het gemak voorbij aan allerlei technologische ontwikkelingen die hebben bijgedragen aan een verdere democratisering van het relatief jonge medium fotografie. Ook gaat hij eraan voorbij dat veel van de foto’s van oudere fotografen dan Van der Elsken en Meyerowitz ook gewoon kiekjes waren. Jacques-Henri Lartigue kreeg toen hij een jaar of tien was een camera en ‘bevroor’ daarmee zijn springende, skiënde en autoracende familieleden.
Het leven bevriezen, misschien is dat wel wat iedereen tegenwoordig met camera’s en mobieltjes aan het doen is.

Pfeijffer gaat nog een stap verder. Hij veronderstelt dat niemand nog gehinderd wordt door compositieregels, maar ook dat het helemaal niet de bedoeling is om ooit nog terug te kijken naar al die foto’s. We kijken niet meer en we zien niets meer. We registreren alleen nog maar. En daarmee ontheiligen we het beeld. Alsof er überhaupt nog beelden heilig zijn.

Joel Meyerowitz, Florida 1967

‘The camera is an instrument that teaches people how to see without a camera’, zei ooit fotografe Dorothea Lange. En ik denk dat ze gelijk had. In ieder geval helpt een camera te focussen op een onderwerp. Daarbij kun je de tijd als het ware stil zetten zodat je langer naar het beeld kunt kijken.

Joel Meyerowitz leerde mij in een serie over de geschiedenis van de fotografie eens dat je een foto die je niet begrijpt moet omkeren, zodat de kern waar het beeld om draait zich kan openbaren. Keer de foto Florida 1967 om en je ziet pas hoe belangrijk de stoeprand wordt, die in feite twee scheidt.

Pfeijffer vraagt zich af of we al die foto’s nodig hebben om de werkelijkheid te begrijpen. Misschien had hij zijn vraag moeten omkeren: hoe moeten we ooit de werkelijkheid begrijpen als we die níet kunnen vastleggen?

Barok of hoe andermans macht voelt

door Reageer

“Me-vrouw-Van-Sum-me-ren.”
Het klinkt een beetje afgemeten. Aan het einde van de gang staat een arts in een witte jas. Naast mij staat mevrouw Van Summeren op. Moeizaam schuifelt ze de gang in, waar de arts op haar staat te wachten. Hij kijkt nog net niet op zijn horloge. Ik ga ervan uit dat het geen opzet is, maar evengoed creëert de arts een enorme afstand tot zijn patiënt.

Het doet me terugdenken aan mijn studietijd. In het tweede jaar gingen we op excursie voor nieuwere tijden. Elf dagen naar München en drie dagen naar Würzburg. Wat we daar moesten, daar hadden wij studenten zo onze twijfels bij. Twijfels die bij mij snel verdwenen omdat we in de voorbereiding elk een onderwerp toegewezen kregen. Ik mocht mij verdiepen in de Residenz, het kolossale, laat-barokke paleis dat speciaal voor de bisschop van Würzburg gebouwd werd.

Al snel werd me duidelijk dat hier niet zomaar een bisschop resideerde. Het was een zogenaamde Fürstbisschof, die naast kerkelijke ook wereldlijke macht had. En die macht werd zichtbaar gemaakt, vooral in twee ruimtes: de Kaisersaal en het Treppenhaus. Vooral dat trappenhuis was bijzonder. Het had de omvang van een kleine sporthal en besloeg de volledige breedte van het centrale deel van het paleis.

Würzburg, Residenz, barok, Balthasar Neumann

Het Treppenhaus in de Residenz in Würzburg van architect Balthasar Neumann

Loop maar even met me mee om te voelen hoe zo’n ontvangst ging.
We komen vanaf het grote plein via de hoofdingang binnen. Om bij de bisschop die op de eerste verdieping op ons wacht, te komen, slaan we linksaf en beklimmen we een lange trap. Halverwege is er een bordes en aan het eind een nog groter bordes. Gedurende de klim voelen we de priemende ogen van de bisschop in onze rug. Achterom kijken geeft natuurlijk geen pas.

Op het grote bordes zijn we pas halverwege. We moeten nu kiezen: gaan we linksom of rechtsom om helemaal boven te komen. Beide trappen hebben dezelfde lengte als de eerste en opnieuw is er halverwege een bordes. Vanaf zijn plek achter de balustrade op de overloop heeft de bisschop onze aarzeling of ons gestuntel kunnen zien op het grote bordes.
Ten slotte zijn we boven en kunnen wij de bisschop zijn ring kussen.

Eigenlijk was de hele klim één groot spel van imponeren en je gast zich klein laten voelen. Tenzij natuurlijk die gast meer macht had. Dan daalde de bisschop af en liep zijn gast tegemoet om hem op een van de bordessen te verwelkomen. Alleen iemand met echt veel macht werd al op de begane grond door de bisschop tegemoet getreden.

Architect van de Residenz was Balthasar Neumann. En alsof zijn bouwwerk niet voldoende werking zou hebben, werd in dat Treppenhaus het plafond versierd door de Italiaanse schilder Giambattista Tiepolo. Met de bouw van de Residenz werd begonnen in 1718. In 1744 was het klaar. Maar de hele inrichting was pas in 1781 voltooid. Al met al was het een buitengewoon statement, dat ook ruim twee eeuwen later niets aan kracht had ingeboet.

“Meneer Zunneberg.” De arts met wie ik een afspraak heb, stoort me in mijn mijmering. Doordat ze de wachtruimte is ingelopen, stelt ze me gerust. Ik voel veel minder afstand dan mevrouw Van Summeren waarschijnlijk heeft ervaren. Terwijl de spreekkamer uiteindelijk een stuk verder lopen was.

Fake art

door Reageer

Vorige week verwijderde het Museum voor Schone Kunsten in Gent enkele Russische avant-gardekunstwerken uit een expositie. Mogelijk ging het om vervalsingen. Vorig jaar gebeurde iets vergelijkbaars in Genua. Daar werden in het Palazzo Ducale 21 werken van Amedeo Modigliani in beslag genomen. Ook daar luidde het oordeel: vals. Modigliani had al een naam hoog te houden, want in 2013 nam de politie in Rome al eens 59 van zijn schilderijen mee. Hier in Nederland hadden we ook al zo’n rel. Vorig jaar leende het Stedelijk Museum een vervalste Mondriaan uit aan een museum in Brussel.

In de Vlaamse krant De Standaard verscheen in de nasleep van de Gentse kwestie een artikel met de vraag of het erg is dat we naar vervalste kunst kijken. Verandert dat iets aan onze esthetische ervaring, was de vraag.

Johannes Vermeer, Han van Meegeren

De Emmausgangers van Han van Meegeren, Museum Boymans – Van Beuningen, Rotterdam. In de jaren ’30 werd dit schilderij aangekocht als een teruggevonden Vermeer.

Is een door Han van Meegeren geschilderde Vermeer, zoals De Emmausgangers, minder mooi dan het zeventiende-eeuwse origineel? Misschien niet. Maar er is bij het kijken naar kunst zo veel meer aan de hand.

Het gaat niet alleen om de vraag of ik het mooi vind of niet. Bij het kijken naar kunst speelt ook kennis mee over de schilder en zijn tijd, de bewondering voor de originaliteit en de techniek, de verwondering over hoe een kunstenaar een moment, een emotie of een idee heeft weten te verbeelden. Misschien zijn er in China vandaag de dag wel schilders die het beperkte aantal werken van Johannes Vermeer met een factor tien kunnen vermenigvuldigen. Maar zouden we dat moeten willen alleen omdat we die misschien ook wel mooi vinden? Nee toch?

Tegelijkertijd zou ik verloren kunstwerken wel graag zien terugkeren. In 2010 werd een bronzen beeld van Bart Welten uit een Nijmeegs plantsoen geroofd. Terugkeer, al was het maar in de vorm van een replica, zou ik van harte toejuichen. Net als van die vele andere bronzen beelden die de afgelopen jaren uit de openbare ruimte verdwenen zijn.

Weten dat iets nagemaakt is levert een andere ervaring op dan dat niet weten. En daar zit het probleem met Modigliani, de Russen en Mondriaan. Er wordt geld verdiend met nagemaakt werk. Je moet betalen voor iets dat het niet is. En bedrog heeft volgens mij weinig esthetisch. Net als bij fake news is het haast niet te doen om fake art van echt te onderscheiden. Maar laten we het in ieder geval proberen.

Nooit zonder reden

door Reageer

In haar knalrode jurk domineerde ze in de hoek waar ze zich bevond toch de hele ruimte. Ik had haar nooit eerder gezien en met haar kort pittig kapsel kwam ze niet erg sympathiek op me over. Aristocratisch, dat wel. En dat bleek ook de bedoeling. De geportretteerde is Hedwig Maria de Geer, jonkvrouw en dochter van politicus en voormalig minister-president Dirk Jan de Geer. Op doek werd zij vereeuwigd door haar echtgenoot Pyke Koch.

Dichterbij gekomen – ik kon haar aanraken als ik zou willen – viel me iets op. Ze droeg lange witte zijden handschoenen en op de linker staan heel klein drie woordjes geschreven. Het leek op een ouderwets wasmerkje, maar dat was het niet. Er stond Non sans cause, niet zonder reden. Het bleek de wapenspreuk van het adellijke geslacht De Geer dat teruggaat tot in de 16e eeuw. Dat Koch die spreuk hier een plek gaf, benadrukte het aristocratische nog eens: alles in onze geschiedenis, lijken de De Geers en hun schoonfamilie te hebben willen uitdrukken, had een reden.

Pyke Koch, Portret H.M. de Geer

Portret H.M. de Geer door Pyke Koch, met rechts uitgelicht het detail met de woorden Non sans cause

Het deed mij onmiddellijk denken aan kunsthistorica Wieteke van Zeil en haar Oog voor detail. Vaak zijn het de kleine, op het eerste gezicht onbeduidende dingetjes in een schilderij die je kunnen helpen bij de duiding. Want niets is ooit per ongeluk geschilderd. Elke kunstenaar denkt na over de voorstelling die hij op doek zet. En dus ook over de details.

Nou geloofde Koch, die in 1934 met De Geer trouwde, gedurende de jaren ’30 in de opkomst van een nieuwe wereldorde. Hij sympathiseerde met het fascisme van Benito Mussolini en later is hij misschien zelfs lid van de NSB geworden. Maar volledig gedesillusioneerd door de ongewenste richting die die wereldorde tijdens de Tweede Wereldoorlog nam, zou Koch zijn lidmaatschap in 1941 weer hebben opgezegd. Om toch brood op de plank te houden voor zijn groeiende gezin, nam Koch in datzelfde jaar een opdracht aan om postzegels te ontwerpen. Hij koos daarvoor voor Germaanse symbolen.

En misschien heeft dat wel geleid tot de reputatie die Koch nog altijd in meer of mindere mate heeft: groot schilder, maar fout in de oorlog. Zeker in de jaren direct na 1945 werd er erg zwart-wit gedacht. In 1947 kwam het tot een rechtszaak, waarbij het draaide om de vraag of Koch al dan niet lid was geweest van de NSB. Dat kon niet worden bewezen, maar uiteindelijk waren het de postzegels die Koch fataal werden: het door hem verzorgde ontwerp leverde hem een aanklacht op wegens collaboratie. Een jaar lang mocht hij zijn beroep niet openlijk uitoefenen en niet exposeren. Non sans cause?

*****
De wereld van Pyke Koch is nog te zien tot en met 18 maart in Centraal Museum in Utrecht.