Afgelopen weken heb ik benut om mijn knipselarchief te ordenen. Daarbij kwam ik een aantal keren René Magritte tegen. Maar dan wel als inspiratiebron.
Een van de bekendste schilderijen van surrealist René Magritte is getiteld La trahison des images. Het is te zien in het Los Angeles County Museum of Art. Veel mensen zal de titel weinig zeggen en iets minder mensen zullen het ooit in het echt aanschouwd hebben. Toch is het een van de meest iconische schilderijen van Magritte. Zeg pijp en hele volksstammen weten over welk werk het gaat, precies die met het onderschrift Ceci n’est pas une pipe. [Lees meer…]
Mama Bourgeois
Maman van Louise Bourgeois in Bilbao, Buenos Aires, Hamburg, Ottawa, Stockholm en Zürich.
(Alle foto’s Wikipedia)
48 jaar zijn we op dezelfde dag jarig geweest, ontdekte ik op eerste kerstdag. Louise Bourgeois was precies vijftig jaar ouder dan ik. Al langere tijd ben ik gefascineerd door de Frans-Amerikaanse kunstenaar. Ik denk dat het een foto is geweest van haar kolossale Maman in Ottawa waardoor ik voor het eerst zag wat een krachtig en prachtig kunstwerk dat is.
Natuurlijk, size matters, weten we in Nijmegen. Ooit hadden we tijdelijk een gigantisch uitkijkkonijn van Florentijn Hofman. Dat was vooral leuk en tegendraads. Afgelopen najaar stond er een paar weken lang een enorme dartele big van Jantien Mook op Plein ’44. Ode aan het varken wilde aandacht vragen voor misstanden in de vleesindustrie. Vrolijkheid als tegenhanger van dierenleed, dat werkt wel.
Maar Maman gaat verder, is symbool voor veel meer. Het appelleert bijvoorbeeld aan gevoelens van (irrationele) angst. Spinnen spinnen een web en vangen daarin andere insecten, die dan weer steeds verder verstrikt raken in dat web. Door de omvang en de plek in openbare ruimte doet Maman je ook denken aan science fiction, invaders from Mars, genetische manipulatie, oncontroleerbare wetenschap, kortom angst voor het onbekende.
Maar de spin als symbool zegt misschien ook wel iets over onszelf. Zijn wij in overdrachtelijke zin niet allemaal spinnen, voortdurend bezig met het maken van een web, een netwerk waarin we zelf het middelpunt zijn en waarin we anderen soms vangen?
En dan is er nog een betekenislaag: de titel, Maman, moeder. Iedereen heeft een moeder, waarmee de band soms uitstekend is, soms juist problematisch. De ouders van Louise Bourgeois werkten beiden als restaurateur van versleten tapijten. Bourgeois’ moeder overleed toen ze 21 was. Het werken met draden, misschien wel een eerbetoon aan haar moeder, is een telkens terugkerend thema in Bourgeois’ werk. Maman, gemaakt toen Bourgeois tegen de tachtig liep, gaat ook over positieve, vooral moederlijke eigenschappen, als voeden en beschermen.
Mijn moeder is inmiddels 86. Een groot deel van haar tijd brengt ze door met borduren. Naast onze verjaardag heb ik dus nog iets gemeenschappelijk met Louise Bourgeois. Daarom heb ik voor 2019 een wens: Maman in het echt zien, liefst samen met mijn moeder. Daarvoor kan ik inmiddels op allerlei plaatsen terecht. Maman staat permanent in Londen, Bilbao, Ottawa, Doha, Tokio en diverse andere plaatsen in de wereld. Bovendien is het werk vaak tijdelijk ergens te zien. Mijn moeder is nog helder van geest en zal het een bijzonder avontuur vinden. Tegelijkertijd is ze steeds minder mobiel. Dus de tijd begint te dringen.
Kwetsbaarheid
Vandaag lunchte ik bij het Vlaams Arsenaal. Naast de ingang van het Grand Café is een soort etalage. Daar staat het beeld Moeder met kind van Oscar Jespers. Nu staan er in Nijmegen wel meer beelden van Vlaamse kunstenaars, zoals het grote beeld van Karel de Grote op het Keizer Karelplein en het beeld van Sint Stephanus voor de voormalige Sint Stephanuskerk op de Berg en Dalseweg. Termote, zo weet ik, vluchtte tijdens de Eerste Wereldoorlog en vestigde zich in Voorburg, waar hij de rest van zijn leven bleef wonen. Hij kreeg in Nederland tal van prestigieuze opdrachten.
Oscar Jespers werd geboren in hetzelfde jaar geboren als Termote, maar hij vluchtte niet. Dat zijn beeld nu permanent in Nijmegen staat, danken we aan een tentoonstelling in het Waaggebouw in 1964. Kennelijk maakte het beeld indruk, want de gemeente kocht Moeder met kind aan. Het kreeg een plek in een plantsoen in de wijk Grootstal. Daar heeft het niet heel lang gestaan, want, zoals een gemeentelijke website meldt ‘Door zijn kwetsbaarheid was het niet veilig’. Het beeld dat op het eerste gezicht wel wat lijkt te kunnen hebben, werd weggehaald, schoongemaakt en kreeg jarenlang een plek in De Vereeniging en later in het Vlaams Arsenaal.
Prima tot zo ver, maar wat mij vreemd in de oren klinkt is die kwetsbaarheid en dat de gemeente Nijmegen daar niet altijd consequent mee is omgegaan. Sinds een tijdje houd ik mij bezig met de beeldhouwer Bart Welten. Van hem stond ooit een bijzondere fontein bij het gebouw van de Raad van Arbeid op het Keizer Karelplein. Nadat het een paar keer slachtoffer was geworden van vandalisme werd de fontein daar weer weggehaald. Niets geen kwetsbaarheid en veilig stellen. Van diezelfde Bart Welten stond een prachtig beeldje in het plantsoen aan het begin van de Hatertseweg. Touwspringend meisje – volgens mij een foute naam, maar dat is een ander verhaal – was in 1956 gemaakt in opdracht van de gemeente Nijmegen. In 2010 werd het beeld ruw onderuitgehaald en gestolen. ‘Alleen voetjes staan er nog’, kopte De Gelderlander. En dat, zo hoorde ik pas geleden van een neef van de kunstenaar, nadat hij had gewaarschuwd dat het beeld zeer kwetsbaar was. Nee, had de gemeente geantwoord, de kunst in de openbare ruimte kan wel tegen een stootje. Dat hebben we dus gezien.
Trouwens, Jespers’ Moeder met kind heb ik vandaag ook niet gezien. De ‘etalage’-ruiten waren dermate beslagen, dat je niet naar binnen kon kijken. Of nog erger, het glas is vervangen door een soort melkglas waardoor je nooit meer naar binnen kunt kijken. Misschien is ook dit beeld wel gestolen, maar mogen we dat nog even niet weten. Want als kunst buiten tegen een stootje zou moeten kunnen, zou het binnen helemaal veilig moeten zijn.
Ik verzoek iedereen die mij informatie kan verschaffen over Bart Welten of die werk van van hem bezit vriendelijk om contact met mij op te nemen: info@dorsoduro.nl
Het beeld van Schroeter en het streven naar kennis
Wij kampeerden aan de Elbe. Boven onze tent zweefde geregeld een roofvogel. Een adelaar hoorden we een Nederlandse vader zijn zoon onderwijzen. Dat leek ons sterk, maar wat het wel was? Met afbeeldingen op internet leek een bruine kiekendief ons het meest waarschijnlijk. Maar zeker weten doen we het niet.
’s Avonds laat genoten we van de sterrenhemel. Door een minimum aan lichtvervuiling zelden gezien. Maar waar keken we naar? De W van Cassiopeia en de steelpan van de Grote Beer herkenden we. Maar daarmee hield het op. En hulp van een mobieltje was door de oplichtende monitor alleen maar storend. Mijmerend zeiden we tegen elkaar dat het toch leuk zou zijn om meer kennis te hebben. Van de natuur en van het uitspansel. Maar ja, zon voornemen is na de vakantie vaak snel weer voorbij. Geen tijd.
Na de camping aan de Elbe trokken we naar Worpswede, de oude kunstenaarskolonie ten noorden van Bremen. Een veengebied waar we eindeloos wandelden en fietsten. Een dag gingen we naar Bremen, met de bus. Onderweg terug zag ik in Lilienthal een beeld. Snel maakte ik een foto met mijn smartphone. Daar vind ik thuis, anders dan die roofvogel en die sterren, wel meer over. Dacht ik. Maar ik vond niets. Ik had alleen de foto, nota bene van de achterkant van het beeld.
Bijna altijd geeft zoeken op afbeeldingen wel uitsluitsel. Soms met omwegen. Ik kon de route van de bus wel vinden. En ook de plek waar hij scherp linksaf draaide. Maar Google streetview heeft Lilienthal klaarblijkelijk nog nooit bereikt. Dus een andere benadering gekozen. Het beeld bood weinig meer info dan dat een man omhoog wees en zijn haar in een staartje droeg. Via de Wikipedia-pagina van Lilienthal kwam ik erachter dat Johann Hieronymus Schroeter ooit inwoner van het stadje geweest was. Maar ook dat leverde geen verwijzingen naar het beeld op. Ten einde raad mailde ik de afdeling kunstzaken. Vandaag kreeg ik antwoord.
Het beeld stelde inderdaad Dr. Johann Hieronymus Schroeter voor, die geboren werd in 1745 en in 1816 in Lilienthal gestorven is. De ambtenaar uit Lilienthal moet enig plezier aan mijn mail en mijn nieuwsgierigheid hebben gehad. Het antwoord was zeer uitgebreid, met veel extra informatie over de beroemdste astronoom van zijn tijd, de telescoop die hij in zijn tuin bouwde en die nu herbouwd wordt in Lilienthal en de wedstrijd waarvoor het beeld werd ingezonden.
Maker van het beeld is Christoph Fischer, een beeldhouwer die woont en werkt in Worpswede. Daar zag ik diverse van zijn werken. Op zijn website is een afbeelding van het beeld Himmelszeiger te zien. In grote lijnen hetzelfde als in Lilienthal. Alleen de koker – een opgerold document, een verrekijker? – in de rechterhand ontbrak. Nu heeft Fischer de wedstrijd niet gewonnen, maar werd hij derde. Misschien is hij niet zo trots op het eindresultaat. Dat het beeld alsnog een plek kreeg dankt hij aan de aankoop door de Volksbank in Lilienthal.
En zo leverde de vakantie toch nog kennis op. Niet over roofvogels, niet over sterren, maar wel over een man die de sterren en de planeten bestudeerde. En die ik, door zijn beeld dat ik wellicht nooit meer van voren zal zien, toch niet snel zal vergeten.
Must-sees en de oorsprong van de schilderkunst
Van boven naar beneden: Wilhelm Eduard Daege, 1832; Jean-Baptiste Regnault, 1785; Joseph Wright of Derby, ca. 1782; Louis Ducis, ca. 1808; Joseph-Benoit Suve, 1791.
Afgelopen weekend vroeg Wim Pijbes op twitter welke kunstwerken ieder Nederlands kind zou moeten zien. Aanleiding was een artikel in Apollo Magazine dat meldt dat de directeur van het Victoria and Albert Museum in Londen vijf objecten heeft uitverkoren die ieder kind (in het Verenigd Koninkrijk) gezien moet hebben. Het tijdschrift vroeg daarop nog eens vijf autoriteiten uit de museum- en kunstwereld naar hun voorkeuren. Dat leverde in totaal al 28 objecten op. Rain, Steam and Speed van Turner en Work van Ford Madox Brown werden ieder twee keer genoemd.
Pijbes kreeg een aantal reacties: uiteraard de Nachtwacht, maar ook enkele andere Rembrandts, Vermeers Meisje met de parel, Mondriaans Victory Boogie Woogie, Jean Dubuffets Jardin d’emaille, strandbeesten van Theo Jansen, de pindakaasvloer van Wim T. Schippers, The Beanery van Edward Kienholz, Panorama Mesdag, maar ook minder opvallende keuzes als de Haagse School (zodat het niet in de vergetelheid raakt) en een winterlandschap van Hendrik Avercamp (vanwege een blote kont uit een buitenplee en een vozend stelletje in een hooiberg).
Het is duidelijk: zoveel hoofden, zoveel zinnen. Maar de reacties gaan niet zozeer over wat je wilt dat kinderen zien, wat je ze wilt vertellen bepaalt de keuze. Bijvoorbeeld hoe iemand met een informele opstelling van een groep mensen en opvallend lichtgebruik heeft kunnen uitgroeien tot onze nationale schilder. Of hoe je met blokjes in primaire kleuren op een wit vlak muziek en dans tot leven kunt wekken. Of hoe je met broodbeleg iets kunt doen, waardoor mensen zeggen dat het kunst is. Stuk voor stuk zeggen de suggesties iets over degene die ze aandraagt.
Belangstelling voor kunst wek je bij kinderen niet met een serie must-sees. Het is het verhaal dat ze pakt. Maar dat verhaal is weer anders bij elk ander kunstwerk. En dus moeten we kinderen niet leren te luisteren naar onze verhalen, maar zijn ze gebaat bij leren kijken. Zelf een kunstwerk doorgronden en zelf er een verhaal bij kunnen bedenken, zelf de motieven van de kunstenaar proberen te ontdekken. Naarmate kinderen (maar ook volwassenen) dat vaker doen, zullen ze bijvoorbeeld steeds beter in staat zijn om kunstwerken te relateren aan wat ze ooit gezien hebben en daardoor te begrijpen.
En als je van mij nu toch een antwoord eist, dan kom ik niet direct met één naam en één kunstwerk, maar met een thema. Vooral eind 18e, begin 19e eeuw zijn er diverse schilderijen gemaakt die de uitvinding of de oorsprong van de schilderkunst tonen. In het verhaal, dat oorspronkelijk verteld werd door Plinius de Oudere, tekent Kora (of Callirhoe) van Sicyon van een herdersjongen op wie zij verliefd is, de contouren op een muur, om hem zo altijd te kunnen zien. Het is natuurlijk een zeer romantisch idee dat de schilderkunst zo ontstaan zou zijn. Maar het verbeeldt wel mooi de menselijke aandrang om te tekenen wat hij ziet, of in een breder verband om de wereld te begrijpen door kunst te maken.
