Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Willem Heydt, de visboer van Jan Toorop

door Reageer

Vlak bij waar ik woon, in de Nijmeegse wijk Hengstdal, ligt de zogenaamde spoorbuurt. Vanaf 1923 werden er huizen gebouwd, die voornamelijk bewoond werden door spoorwegpersoneel. Vandaar de naam. De straten zijn er genoemd naar Nederlandse componisten. Om er acht te vinden moet nog een behoorlijke klus geweest zijn. De lengte- en breedteassen van de rechthoekige plattegrond van de buurt zijn genoemd naar de bekendste: Jan Pieterszoon Sweelinck en Alphons Diepenbrock. De laatste was net een paar jaar dood, de eerste overleed vierhonderd jaar eerder. Jacob Obrecht was nog een eeuw ouder en kwam uit Vlaanderen. Adriaen Valerius was een tijdgenoot van Sweelinck, terwijl Johannes Verhulst en Richard Hol, (hoewel een generatie ouder) en Johan Wagenaar tijdgenoten waren van Diepenbrock.

Partituur van Ave Maria van Willem Heydt

En dan zijn er nog Willem Heydt en Dunkler. Dat de laatste in de naar hem genoemde straat geen voornaam heeft, valt te verklaren doordat er maar liefst vier Dunklers als componist actief zijn geweest: Franz Anton, zijn zoon Frans en zijn kleinzoons Emile en Frans. Voor het gemak heetten drie van de vier François of noemden ze zichzelf zo. Aangezien de jongste twee respectievelijk 33 en 26 jaar oud werden en van de oudste niet helemaal zeker is of hij veel componeerde, kunnen we aannemen dat de Dunklerstraat genoemd is naar Frans Dunkler, die geboren werd in 1816 en overleed in 1878.

Willem Heydt met zijn echtgenote voor de viswinkel op de Grote Markt

En dan is er nog Willen Heydt (of Heijdt, zoals zijn familienaam, bijvoorbeeld op de naar hem genoemde straat, ook wel gespeld werd). Heydt was vooral een plaatselijke grootheid. Hij werd geboren in 1858. Van zijn vader nam hij de vishandel op de Grote Markt over. Zijn vrije tijd besteedde Heydt aan de muziek. Zo zou hij muzieklessen hebben gehad van Hendrik Arnoldus Meijroos, die in de tweede helft van de 19e eeuw directeur van de Nijmeegse muziekschool was. Maar Heydt ontwikkelde zich vooral als autodidact. Hij componeerde vooral kerkliederen en missen. Heydt overleed in 1928. Hij ligt begraven op de begraafplaats op de Daalseweg. Zijn graf werd ontworpen door de bekende architect Oscar Leeuw.

In 1908 vestigde schilder Jan Toorop zich in Nijmegen, nadat hij eerder onder meer in Domburg, Amsterdam en Den Haag had gewoond. In Amsterdam waar Toorop woonde tussen 1904 en 1907 had de schilder zich bekeerd tot het katholieke geloof. Deze stap maakte het hem onmogelijk om te scheiden van zijn vrouw Annie Hall, wat hij enkele jaren tevoren al had voorgesteld, maar wat zij weigerde. In 1912 kwam de toen 22 jaar oude Miek Janssen in het leven van Toorop. Zij schreef gedichten en was zeer gelovig. Dat bleek echter een buitenechtelijke relatie niet in de weg te staan. Vanaf die periode neemt in het werk van Toorop het katholieke een belangrijke plaats in. Zo schildert hij portretten van katholieke voormannen en de kruiswegstatie in de Bernulphuskerk in Oosterbeek, Janssens woonplaats.

Twee portretten van Willem Heydt door Jan Toorop

Hoe Toorop in contact is gekomen met Willem Heydt is niet bekend. Wel is zeker dat er zich een vriendschap ontwikkelde tussen beide mannen, waarbij het katholieke geloof zeer waarschijnlijk een vooraanstaande rol heeft gespeeld. Toen voor een bepaalde gelegenheid de gastenlijst besproken werd met Toorop, drong deze erop aan dat ook Heydt een uitnodiging zou krijgen. De gastheer zag de aanwezigheid van de vishandelaar in zijn culturele kring van grote namen niet zo zitten. Waarop Toorop gezegd zou hebben: “Ik zit liever met Heijdt aan tafel, dan met de vrouw van Breitner.”

De begrafenis van Willem Heydt op de Daalseweg in Nijmegen

Misschien doe ik Heydt tekort, door hem neer te zetten als plaatselijke grootheid. In een artikel over Alphons Diepenbrock, in de eerste jaargang van De Gemeenschap, laat auteur Albert Helman zich buitengewoon enthousiast uit over Willem Heydt. Zijn tweestemmige mis noemt hij een juweeltje en even verder schrijft hij: “Toch leek Heydt in zijn onschoolschheid en vèraf staan van alle banale practijk-opgaven, meer dan wie ook de aangewezen man om nieuw en gezond leven te brengen in onze meerstemmige kerkmuziek.”
Daarbij past dan wel weer de kanttekening dat De Gemeenschap het tijdschrift was van jonge katholieke intellectuelen. In Nijmegen werd Heydt zeker gevierd, zie bijvoorbeeld de foto’s van zijn begrafenis. Maar of hij echt brede erkenning heeft gekregen, daarvoor heb ik geen aanwijzingen gevonden. Ook het feit dat ik nergens cd-opnamen van Heydt kan vinden zegt vermoedelijk genoeg. Eigenlijk is die straatnaam in de spoorbuurt de meest tastbare herinnering aan Willem Heydt. En daar is zijn naam nog verkeerd gespeld ook.  



Dwarskijken: Lucy

door 1 Reactie

Dwarskijken, Lucy, Luc Besson, Michelangelo, John Lennon en Paul McCartney

In 1974 ontdekte de Amerikaanse paleoantropoloog Donald Johanson in de deelstaat Afar in Ethiopië een skelet. Nader onderzoek leerde hem dat het de beenderen van een vrouw betrof en dat ze meer dan drie miljoen jaar oud moesten zijn. Ook concludeerde Johanson uit bepaalde kenmerken van het skelet dat hij te maken moest hebben met de vroegste mensachtige uit de geschiedenis. Hij gaf haar de wetenschappelijke naam Australopithecus Afarensis, Australopithecus naar het typesoort, zoals de Australische antropoloog in 1925 benoemd had, en Afarensis als verwijzing naar de vindplaats in Afar. Maar Johanson gaf zijn vondst ook een populaire naam: Lucy.

Dat Lucy Lucy ging heten, is te danken aan John Lennon en Paul MacCartney. Johns zoon Julian liet als drei-jarige op een dag een tekening aan zijn vader zien. “That’s Lucy in the sky with diamonds”, zei hij over een klasgenootje die hij had getekend. Lennon schreef er een song over die op het legendarische album Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band terechtkwam. Dat album werd zo legendarisch, niet alleen door de songs, maar ook door het gebruik van bijzondere instrumenten en de vernieuwende opnametechniek, en niet te vergeten door de albumhoes, ontworpen door Peter Blake. Blake wordt gezien als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Popart in Groot-Brittannië.

In 2014 maakte de Franse cineast de film Lucy. Een jonge vrouw krijgt tegen haar zin een pakket synthetische drugs geïmplanteerd met de opdracht dit naar New York te smokkelen. Maar het pakket begint te lekken, waardoor ze in staat is om uiteindelijk 100 procent van haar hersencapaciteit te ontwikkelen in plaats van de gebruikelijke 10 procent, waartoe wetenschappers in de film de mens in staat achten. De film is een crossover tussen een razendsnelle actiefilm en science fiction, waarin een fascinerend spel gespeeld wordt met ruimte en tijd. In de apotheose, het moment dat Lucy daadwerkelijk haar hersencapaciteit kan benutten, reist ze in een mum van tijd miljoenen jaren terug en komt ze oog in oog te staan met Lucy, de Australopithecus Afarensis.

En om dat in beeld te brengen gaat Besson te leen bij Michelangelo. Het beroemde detail uit De Schepping van Adam, de twee vingers die elkaar bijna raken, markeert in de film ook min of meer het begin van de mensheid. De 21-eeuwse Lucy draagt met haar aanraking als het ware al haar kennis over aan de Lucy, die gezien wordt als de eerste mensachtige. Nou is het beeld bij Michelangelo en Besson nagenoeg hetzelfde, maar de betekenis is tegengesteld. Bij Michelangelo is de schepping misschien wel de belangrijkste daad van God ooit, terwijl het bij Besson het begin is van miljoenen jaren evolutie. Tenzij je vindt dat Lucy, als ultieme mens in haar ultieme moment de mensheid herschept. Dan is er geen sprake meer van een tegenstelling, maar juist van een herhaling.

Op zoek naar Schwind (43): Weber

door Reageer

In zijn boek Meine Gemäldesammlung waagt Adolf Friedrich von Schack zich aan de stelling dat Moritz von Schwind gezien moet worden als de specifiek Duitse schilder, zoals Carl Maria von Weber dat als componist was. Dat maakt nieuwsgierig, naar de reputatie die Weber had, maar vooral naar de relatie die Schwind met de componist had.

[Lees meer…] overOp zoek naar Schwind (43): Weber

Muurmuseum: Componisten

door Reageer

Muurschildering, portretten componisten, Remco W. Visser, Nijmegen

Hoe portretteer je anno 2022 een 19e-eeuwse componist? Dat kan alleen maar naar voorbeeld zijn. Je wilt immers dat toeschouwers de portretten herkennen. Daar zijn bronnen voor nodig. Als je dan bij de portretten ook nog citaten plaatst, wordt het ijs waarop je je begeeft nog iets gladder.

Pas liep ik door de componistenbuurt in Nijmegen. Op de hoek van de Mozartstraat en de Daalseweg was een work in progress. Er was één portret te zien, maar ik herkende niet direct wie hier was afgebeeld. Een dag later waren drie portretten voltooid, waarvan ik Ludwig van Beethoven herkende. Toen kreeg ik corona en kon ik de dagelijkse vorderingen niet meer bekijken. Maar in een buurtje waar zes straten naar componisten zijn genoemd en met nog ruimte voor drie portretten, lag voor de hand, wat ik vermoedde: zes portretten van de zes componisten naar wie de straten genoemd zijn.
Inmiddels is de schildering voltooid en zien we portretten van Johann Sebastian Bach, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, Frédéric Chopin, Johannes Brahms en Edvard Grieg.
Maar waarop baseer je je als street artist als je componisten moet vastleggen. Die vraag zal Remco W. Visser zich ook gesteld hebben voor hij aan de klus begon. Drie van de zes (Bach, Mozart en Beethoven) waren al dood voor de fotografie werd uitgevonden. En Chopin overleed toen de fotografie nog in de kinderschoenen stond. De enige van wie met zekerheid te zeggen is welke foto gebruikt is, is een portret van Edvard Grieg door fotograaf Carl Andersen. Beethoven, Chopin en Brahms lijken te zijn gebaseerd op 21e-eeuwse gereconstrueerde portretten. Maar goed, vergeleken met geschilderde en getekende portretten uit hun tijd vertonen Vissers portretten voldoende gelijkenis met de componisten, dus dat is geen probleem.  

Edvard Grieg, voor fotograaf Carl Andersen

Bij de portretten vermeldde Visser de namen van de componisten, dus wie niet mocht weten hoe Bach of Beethoven eruit heeft gezien, heeft hier extra houvast. Bij elk portret is ook een citaat van de betreffende componist te lezen. En waar ik al nieuwsgierig was welk beeld uitgangspunt voor Visser was, ben ik dat bij die uitspraken helemaal. Zo is “Wanneer de kunst het leven is, is leven een grote kunst”, toegeschreven aan Bach een kromme vertaling van “Wem die Kunst das Leben ist, dessen Leben ist eine große Kunst“. Bach zou het aan een vriend geschreven hebben, maar de exacte bron heb ik nog niet gezien.
Mozarts “Liefde! Liefde! Dat is de ziel van het genie” (“Ein Genie ohne Herz ist ein Nichts. Nicht das Verständnis, nicht die Intelligenz allein, auch nicht zusammen machen zum Genie. Liebe, Liebe, Liebe. Das ist die Seele des Genies“) wordt vrij algemeen aan Mozart toegeschreven, maar zonder exacte bron. Hier en daar vind je echter ook de vermelding dat botanicus en scheikundige Nikolaus Joseph von Jacquin het juist aan Mozart heeft geschreven.

“Wat ik ben, ben ik van mezelf” heeft Beethoven klaarblijkelijk geschreven aan een van zijn begunstigers, vorst Lichnowsky: “Fürst, was Sie sind, sind Sie durch Zufall der Geburt; was ich bin, bin ich von mir selbst.“.
Voor Chopins “Eenvoud is de grootste prestatie” blijken uitsluitend Engelstalige bronnen te zijn. “Simplicity is the final achievement. After one has played a vast quantity of notes and more notes, it is simplicity that emerges as the crowning reward of art.” zou in 2007 voor het eerst in een Engelstalig boek geciteerd zijn.
Ook Brahms’ “Zonder vakmanschap is inspiratie slechts een rietstengel, trillend in de wind.” doet het in het Engels “Without craftsmanship, inspiration is a mere reed shaken in the wind.” een stuk beter dan in zijn moedertaal Duits “Ohne Kunstfertigkeit ist Inspiration ein bloßes Schilf, durch das der Wind streift.” (164000 treffers tegenover 3 op Google). Wanneer en waar Brahms het gezegd of geschreven heeft is mij vooralsnog niet bekend.
En dan “Het alles is een mysterie.” van Edvard Grieg. Waar dat vandaan komt, dat is pas echt een mysterie.
Uiteraard wil ik niets afdoen aan het werk van Remco W. Visser. Ik denk dat hij integer gezocht en geciteerd heeft. Maar met de komst van het internet weten we dat inspirerende citaten een eigen leven zijn gaan leiden. Toch ben ik positief en zie ik mogelijkheden voor de andere componisten Gregorius (van het Gregoriaans), Palestrina en Verdi. En voor het spoorbuurtje met de Nederlandse componisten Diepenbrock, Dunkler, Obrecht, Richard Hol, Sweelinck, Valerius, Verhulst, Wagenaar en Willem Heydt.