Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Aïda en het kubisme

door Reageer

Een Egyptische legerkapitein wordt verliefd op een Ethiopische prinses die ontvoerd is en tot slavin gemaakt. Hij op zijn beurt wordt begeerd door de dochter van de koning. Dat is het uitgangspunt waarmee rond 1870 componist Giuseppe Verdi aan de gang ging en die vorm kreeg in de opera Aïda. Nu componeerde Verdi in totaal 26 opera’s, maar Aïda is wel een hele speciale. De opdracht kwam niet van een beroemd operahuis in Napels, Venetië of Milaan, maar uit Caïro. Nadat in 1869 het operahuis van Caïro werd ingewijd met een opvoering van Verdi’s Rigoletto, wilde de kedive van Egypte een nieuwe Verdi-opera, die een Egyptische setting moest hebben. Dat de opera speciaal bedoeld was voor de opening van het Suezkanaal, zoals lange tijd is aangenomen, blijkt niet juist.

De musical Aïda blijkt in grote lijnen gebaseerd op de opera van Giuseppe Verdi


Nu kun je je afvragen waarom je een zeer succesvolle opera als Aïda zou kiezen als het uitgangspunt voor een musical, maar dat is wel precies wat Elton John  en Tim Rice eind jaren ’90 van de vorige eeuw deden. In 1998 ging de musical in Atlanta in première, waar hij gedurende twee maanden werd uitgevoerd. Daarna volgden er twee maanden in Chicago en vervolgens werd Aïda geprogrammeerd op Broadway, waar hij gedurende viereneenhalf jaar in ruim 1800 voorstellingen te zien is geweest. In 2001 kon het Nederlandse publiek, als eerste in Europa, kennismaken met Aïda, waar de musical in een kleine twee jaar 1,2 miljoen bezoekers trok.

En nu is de musical Aïda terug, weer in het Circustheater in Scheveningen. Er wordt reclame voor gemaakt op mupi’s. Nu begrijp ik dat in de musical een vrouwelijke farao tot leven komt door de blik van een man. Dus dat er in het beeld bij de musical nadruk ligt op ogen en monden begrijp ik. En dat is knap gedaan, met één lijn en twee ogen worden twee figuren weergegeven. Het is alsof je naar de optische illusie kijkt waarmee fotograaf Erwin Blumenfeld furore maakte.

Pablo Picasso en Jean Cocteau


Wat niet in het beeld zichtbaar is, is het oude Egypte, waar het verhaal grotendeels speelt. Het beeld verwijst wel naar de moderne kunst. Bijvoorbeeld naar het kubisme van Pablo Picasso en naar de tekeningen van Jean Cocteau, die weliswaar geen kubist was, maar in zijn tekeningen geregeld mensen en profil weergaf. Picasso, Georges Braque en anderen wilden in hun schilderijen laten zien dat er in een beeld meerdere perspectieven mogelijk zijn. En dat is wat het beeld bij de musical Aïda laat zien. Het is ook heel goed te verdedigen dat Blumenfeld het kubisme naar de fotografie heeft vertaald.

En er is nog een kunstenaar met wie het beeld verwantschap vertoont: Paul Klee. Klee is als kunstenaar moeilijk vast te pinnen in een stroming. Omdat hij door Walter Gropius gevraagd werd om les te geven op het pas opgerichte Bauhaus, wordt hij daarmee het meest in verband gebracht. Maar in Klee’s werk zie je ook invloeden van en verwantschap met het expressionisme van Der blaue Reiter en Die Brücke en van het dadaïsme. Hij wordt gezien als wegbereider van het surrealisme. Verder had Paul Klee wel respect voor het kubisme, maar zag hij het werk ook een gebrek aan vitaliteit. Kijken we naar zijn schilderij Senecio uit 1922, dan zien we een tamelijk vlak portret. Maar ooit kwam iemand op het lumineuze idee om van dit schilderij een kleurplaat te maken. En kijk je dan naar de lijnen, dan begin je te twijfelen: is dit wel één persoon? Of zijn het er toch twee?

Senecio van Paul Klee, origineel en als kleurplaat

Odalisk

door Reageer

Zijn twee zusters van Napoleon verantwoordelijk voor street art in Nijmegen Oost? De vraag is even onzinnig als intrigerend. Natuurlijk zijn ze niet verantwoordelijk, ze zijn immers allebei al bijna tweehonderd jaar dood. En toch zit er misschien wel een kern van waarheid in.

[Lees meer…] overOdalisk

Perspectief

door Reageer

Net als Georges Braque en het kubisme brak Michaël van Helvert in zijn reliëf van het laatste avondmaal in de abdijkerk van Berne in Heeswijk-Dinther met de regels van het perspectief

Op het Cimitero Monumentale di Milano bevindt zich het graf van de familie Campari. Rijk geworden door de productie van het knalrode bittere aperitief mocht dat wat kosten. Op deze begraafplaats, waar je je kunt vergapen aan monumentale graven, is het Campari-graf een van de blikvangers. Dat komt door de voorstelling die erop te zien is: het laatste avondmaal, vrijstaand in brons en bijna levensgroot. Ik moest eraan denken toen ik pas in de abdijkerk van Berne het sacramentsaltaar zag met de voorstelling van het laatste avondmaal. Nu zijn er door de eeuwen heen heel wat laatste avondmalen geschilderd. De bekendste is uiteraard die van Leonardo da Vinci, maar ook de schilderes Plautilla Nelli werd al in de zestiende eeuw bekend met een laatste avondmaal.

Laatste avondmaal op het graf van de familie Campari op het Cimitero Monumental di Milano
Giannino Castiglioni, Familiegraf Campari, Cimitero Monumentale di Milano

Het Campari-graf is het enige driedimensionale laatste avondmaal dat ik ken. Verder ken ik alleen geschilderde voorstellingen. Het laatste avondmaal in Berne zit ertussen in. Het is een reliëf van geglazuurd keramiek. Het is niet beschilderd en als je goed kijkt, zie je vooral in het tafellaken de voegen die erop duiden dat het is samengesteld uit een groot aantal losse delen. Navraag leert dat het laatste avondmaal het werk is van Michaël van Helvert.

Geboren als Wilhelmus Antonius van Helvert kiest hij voor het kloosterleven bij de Norbertijnen in Heeswijk-Dinther in de abdij van Berne. Hij werkt als tekenleraar op diverse scholen voor voortgezet onderwijs, geeft daarnaast ook kunstgeschiedenis en is actief als tekenaar, schilder en beeldhouwer. Behalve dat zijn altaar mij aan Campari deed denken, was er nog iets mee aan de hand. Op een of andere manier leek het niet te kloppen. Maar toch ook weer wel. En ineens zag ik het.
Geïnspireerd door de schilder Paul Cézanne begonnen tussen 1907 en 1909 Pablo Picasso en Georges Braque op een andere manier te schilderen. Picasso maakte portretten en Braque landschappen waarin iets vreemd aan de hand was. Schilderend op een plat vlak, zagen we de voorstelling uit verschillende hoeken. Picasso en Braque braken met de gangbare opvattingen over het lineaire perspectief. Dat was immers gebaseerd op een manier van weergeven die de kijkervaring niet volledig tot zijn recht liet komen. Vonden zij. En dus begonnen ze het object van hun schilderkunst samen te stellen uit fragmenten. Het kubisme was een feit.
Lang na Picasso en Braque maakte Van Helvert, geboren in 1912 en aan de Academie voor Schone Kunsten zijn opleiding voltooid in 1948, zijn Laatste avondmaal. En wonderlijk genoeg doet hij iets wat we kennen van het kubisme: verschillende perspectieven in één voorstelling. Bij Jezus en de discipelen ondervond Van Helvert geen problemen. Die zijn heel natuurlijk weergegeven. Anders is dat bij het tafelblad. Doorgaans is die tafel rechthoekig, maar bij Van Helvert heeft hij iets van een ellips. Waar we een groot deel van de voorstelling recht van voren zien, bekijken we de tafel in een hoek van boven. De beker met wijn die Jezus in zijn hand heeft zien we zelfs loodrecht van boven. Je kunt je afvragen of het een probleem is dat Van Helvert voor deze oplossing gekozen heeft. Ik denk het niet. Ik vermoed ook niet dat hij zich bewust op de beginselen van het kubisme heeft gebaseerd. Maar ik denk wel dat zijn spel met het perspectief de toeschouwer intrigeert en de aandacht langer vast houdt.

Drie dansende vrouwen

door 1 Reactie

Ernst Ludwig Kirchner, Tony Vaccaro, drie dansende vouwen
Drie vrouwen dansen in een straatje. Vanochtend kwam ik een foto tegen van Tony Vaccaro. Ik had nog nooit van hem gehoord. Hij werd als zoon van Italiaanse immigranten geboren in 1926 in het Amerikaanse stadje Greensburg. Toen hij vier jaar oud was gingen zijn ouders terug naar Italië. Maar toen de jonge Antonio daar aan het begin van de Tweede Wereldoorlog zijn dienstplicht moest vervullen, ontliep hij die door opnieuw naar de Verenigde Staten te gaan. Ook daar werd hij ingelijfd om in Europa te gaan vechten. Dat deed hij in Normandië, Luxemburg, België en Duitsland. Omdat hij veel had gefotografeerd, werd hij ingezet als spion. De foto’s die hij maakte aan het eind van de oorlog en die periode kort daarna, bezorgden hem grote faam. In de jaren ’50 begon hij voor het tijdschrift Life te werken en fotografeerde hij vooral beroemdheden en maakte hij mode reportages. Eerlijk gezegd had ik tot vandaag nog nooit van hem gehoord.
Zijn foto van de dansende vrouwen zou me waarschijnlijk ook niet zijn opgevallen als ik gisteren in het Rijksmuseum Twenthe niet een werk van Ernst Ludwig Kirchner had gezien. Drie gestalten dansen in wat het licht van een schijnwerper lijkt te zijn, waarbij er één rood is uitgelicht, één geel en de derde blauw. Het werk dateert uit 1933, dus Piet Mondriaan was al ruim vijftien jaar bezig met zijn strakke werk van lijnen en vlakken in deze drie primaire kleuren. Dat Mondriaan een fervent danser was (waarvan zijn Boogiewoogie-schilderijen getuigen) maakt het plaatje compleet. Of Kirchner bewust naar Mondriaan verwees en of zij elkaar ooit hebben ontmoet, heb ik niet kunnen achterhalen. Maar het was de Mondriaan-associatie waardoor ik langer stil stond bij Kirchner.
Wat is de link met Vaccaro’s foto? Ik vind het geen goede foto. Vaccaro maakte hem in 1963 tijdens een modereportage in Marrimekko in Finland. Ik vind dat er iets te veel voorgrond is, het stoort mij dat de vrouwen in de rode en de groene jurk nagenoeg dezelfde houding hebben en dat de vrouw in de gele jurk er te veel van afwijkt, maar vooral irriteert de vrouw in de oranje jurk, die met haar boodschappenmand op de achtergrond staat, mij mateloos.
Toch is er iets dat Kirchner en Vaccaro verbindt. Dat het drie vrouwen zijn, is het niet. Die kom je als drie gratiën al tegen sinds de klassieke oudheid. Het fletse rood, groen en geel staat ook te ver weg van de primaire kleuren rood, geel en blauw. Nee, het is de houding van enkele hoofden: de middelste vrouw bij Kirchner (die overigens ook associaties oproept met figuren van Pablo Picasso) en de vrouwen in de rode en de gele jurk bij Vaccaro hebben alle drie hun hoofd in de nek. En dat geeft hun dans iets ongeremds, iets extatisch. Bij Vaccaro misschien nog wat meer dan bij Kirchner spat het plezier van de dans.