Odalisk

Zijn twee zusters van Napoleon verantwoordelijk voor street art in Nijmegen Oost? De vraag is even onzinnig als intrigerend. Natuurlijk zijn ze niet verantwoordelijk, ze zijn immers allebei al bijna tweehonderd jaar dood. En toch zit er misschien wel een kern van waarheid in.

Het begon met Pauline Bonaparte. In 1803 trouwde zij met Camillo Borghese. Hoewel pas 23 jaar oud et was het haar tweede huwelijk. Haar eerste echtgenoot, Charles Leclerc, een hoge militair, bezweek tijdens een expeditie in Santo Domingo aan de gevolgen van gele koorts. Het huwelijk met Camillo bood Napoleon de mogelijkheid om relatief goedkoop de kunstcollectie van de familie Borghese over te nemen. De beide echtelieden waren elkaar al snel zat. Toch gaf Camillo Borghese in 1804 een opdracht aan beeldhouwer Antonio Canova om Pauline te portretteren. Het beeld, levensgroot en naakt, dat Canova van haar maakte deed destijds flink wat stof opwaaien en is nog altijd een van de topstukken in de Galleria Borghese in Rome. We zien Pauline, half liggend, half zittend op een chaise longue met haar naakte bovenlichaam naar de toeschouwer gedraaid, maar met haar blik, al dan niet zedig, opzij. Niet alleen sprak het grote publiek schande van de levenswandel van Pauline, Canova kreeg te horen dat zijn beeld te levensecht was. Overigens heeft Canova nog geprobeerd om het beeld een iets minder particulier voorkomen te geven door het Venus Victrix te noemen. Tevergeefs, niemand had het idee naar een Romeinse godin te kijken, het was gewoon Pauline Bonaparte of Paolina Borghese, zoals ze in Rome genoemd werd.

Amper tien jaar later was het Caroline Bonaparte, getrouwd met maarschalk Joachim Murat en koningin van Napels, die een opdracht gaf aan Jean-Auguste-Dominique Ingres voor een schilderij. In 1808 had Ingres zijn beroemde Baigneuse Valpinçon geschilderd en iets dergelijks stond Caroline ook voor ogen. Het werd La Grande Odalisque. Of Caroline zelf geposeerd heeft is niet bekend,Waarschijnlijk is dat niet, anders zou dat wel gedocumenteerd zijn. Ook is niet helder het beroemde beeld van haar zuster, dat onmiskenbaar overeenkomsten in houding vertoont, daarin een rol heeft gespeeld. We zien andermaal een naakte vrouw, half liggend, half zittend , maar nu met haar bovenlichaam van de kijker weggedraaid en juist haar blik gericht op die kijker. Anders dan Canova’s beeld is hier van levensechtheid geen sprake: de rug is, met drie extra wervels te lang en de benen liggen in een vreemde hoek. Op haar hoofd draagt de vrouw een tulband, wat de titel odalisk verklaart.

Odalisk is afkomstig van het Turkse woord odalik. Het betekent oorspronkelijk zoveel als kamermeisje, maar in de context van een harem van een sultan heeft het de betekenis van concubine of slavin gekregen. Ingres was niet de eerste schilder die een odalisk verbeeldde, François Boucher schiulderde al in 1745 een odalisk. Wel heeft Ingres’ schilderij door zijn bekendheid aan de bakermat gestaan van het oriëntalisme, de belangstelling voor het oosten, zoals die zich in de negentiende eeuw ontwikkelde. De odalisk werd een populair thema. Dat de blik van de naakte vrouwen gericht was op de beschouwer en dat daarvan een erotiserende werking uitging, zal daar zeker een rol in hebben gespeeld. In de twintigste eeuw hebben bijvoorbeeld Henri Matisse en Pablo Picasso nog odalisken geschilderd.

Pas zag ik in de Ten Hoetstraat in Nijmegen een tekening op een muur, street art. We zien een naakte vrouw met alleen twee laarsjes aan, de benen opgetrokken en de armen gevouwen achter haar hoofd. De ogen heeft ze gesloten. De stijl doet in de verte denken aan Keith Haring en de verwrongen houding zou van Matisse of Picasso afkomstig kunnen zijn. Onder de voorstelling staat parfum en omdat er elders in de wijk tags staan met die naam, mogen we aannemen dat hij of zij de maker is. Wie er achter deze naam schuil gaat, waarom deze voorstelling op deze plek en wat de artistieke inspiratiebronnen van de betreffende street artist zijn, daarover valt te speculeren. Maar zeker is wel dat we kijken naar een odalisk, geschilderd in 2022 en gebaseerd op een thema dat mede dankzij de zusters Bonaparte bekendheid heeft gekregen.