Er lijkt verwantschap te zijn tussen de begrippen renaissance en wederopbouw. Maar dat een schilder van laat-Middeleeuwse altaarstukken een rol in speelt, ligt minder voor de hand. En dat allemaal met Nijmegen als middelpunt. [Lees meer…]
De Habsburgse kin en het Nijmeegse straatbeeld
Aan het eind van de wandeling met ons zondagochtendwandelclubje liepen we door de Roukensstraat. Het was stralend weer en we genoten van de zon. Hoog in een gevel viel me een medaillon op. Ik maakte er een foto van en dacht er niet meer aan. Maar pas kwam ik de foto weer tegen en het medaillon intrigeerde me. Wie was daar afgebeeld en waarom? Ik postte de foto op social media en stelde mijn vraag.
Een van de antwoorden luidde Karel V. Toen ik zelf uitgebreider ging zoeken kwam ik die naam ook tegen. Ik las bovendien dat er nog een tweede medaillon is, in de Dominicanenstraat en voor zover vanaf de straat te zien, identiek. Het huis in de Roukensstraat dateert van 1905, in de Dominicanenstraat van 1903. Dat komt qua tijd redelijk overeen. Maar verder leidde het spoor niet.
Is er dan wellicht een afbeelding te vinden van het medaillon met aanvullende informatie? Nee, maar met dat ik zocht op portretten van Karel V schoot me weer iets te binnen. Karel V was een Habsburger en één van de machtigste heersers die Europa ooit gezien heeft. Om de macht vast te houden huwden Habsburgse neven en nichten geregeld, daarmee erfelijke eigenschappen, zoals een vooruit stekende kin, uitvergrotend. Met een baard wisten de mannen dit gebrek enigszins te maskeren. Kon ik hiermee de geportretteerde indentificeren?
Probleem met de medaillons is dat ze zo hoog hangen dat het lastig is om ze kritisch te bekijken. In ieder geval heeft de afgebeelde man een baard. Dan maar eens kijken langs een andere route. Is er überhaupt aanleiding om Karel V in Nijmegen af te beelden? Daarover kun je aan het begin van de twintigste eeuw twisten. Maar zeker is dat Karel ooit Nijmegen bezocht, in 1546. Het is om die reden dat Karel is terug te vinden aan de gevel van het stadhuis. In 1953 beeldhouwde Albert Termote acht vorsten die ooit de scepter zwaaiden over Nijmegen en de rest van het land. Een van hen is Karel V en we kunnen gerust stellen dat Termote mild is geweest. Maar ook is duidelijk dat er nog geen enkel bewijs is voor de identificatie van Karel V op de beide medaillons.
Vanochtend stond ik in de Dominicanenstraat nog eens naar de gevel te kijken toen net een bewoner naar buiten kwam. ‘Keizer Karel’, zei hij. Welke vroeg ik, om verwarring te voorkomen. ‘Zijn er meer dan?’ Plots drong tot me door dat het misschien wel gewoon Karel de Grote is. Dus nu maar eens kijken of ik daar bevestiging voor kan vinden.
Muurmuseum: Ruygrok
In 1929 opende de orde der Jezuïten in Nijmegen een opleidingsinstituut, het Berchmanianum, genoemd naar de Vlaming Johannes Berchmans, de jezuïet die in 1621 op 22-jarige leeftijd overleed en die in 1888 heilig werd verklaard. Met uitzondering van de oorlogsjaren (toen de SS het gebouw vorderde) verbleven de Jezuïeten bijna negentig jaar in het Berchmanianum, maar het accent verschoof van opleiding naar zorg voor oudere broeders en paters van andere Nijmeegse congregaties. Hun aantal nam af en het gebouw werd te groot. Uiteindelijk verhuisden de bewoners naar het nieuw gebouwde zorgcomplex Aqua Viva op enkele honderden meters van het Berchmanianum.
Naast dat geplande complex bevond zich een drukkerij die na een faillissement leeg stond. De architect verwerkte het pand in het gehele complex. Op de gevel kwam een passend kunstwerk. De keuze voor kunstenaar Marc Ruygrok, die in zijn werk geregeld woorden gebruikt, lag voor de hand. Omdat in dit deel van het complex het refectorium, de eetzaal, was gepland, verzamelde hij een groot aantal uitdrukkingen rond het thema voeding, zuinigheid en tevredenheid. Zonder spaties tussen de woorden, maar wel met een punt tussen elke uitdrukking. Uiteindelijk verwijst de kunstenaar met zijn tekst naar de huidige functie van het gebouw, maar ook naar het verleden van de drukkerij.
Elders in het complex is te zien dat het complex dateert van 2016. Daar staat de tekst Ut omnes unum sint (Romeinen schreven de U als V), dat Opdat allen een zijn betekent. De tekst is een chronogram, wat te zien is aan de verschillende kleuren van de letters. M (= 1000), M, V (= 5), V, V en I (= 1) levert het jaartal 2016 op.
Gesamtkunstkerk
Van boven naar beneden: Westerkerk, Hengelo; St-Johann-Nepomuk-Kirche, München; San Carlo alle Quatro Fontane, Rome; Cenakelkerk, Heilig Landstichting
Ik kom uit een gereformeerd nest. Gelukkig niet streng en dogmatisch, maar vrij en opgewekt. Alleen de kerkgang was weinig vreugdevol. Ik herinner me vooral dat ik de plankjes op de zoldering zat te tellen of rekenspelletjes deed met de cijfers op het psalmen- en gezangenbord. Het was vooral het instituut kerk waarvan ik steeds meer afstand nam. En ik was niet de enige. Nog voor ik van Hengelo naar Nijmegen vertrok was het gebouw gesloopt. Wat wel weer jammer was, want eigenlijk had de ‘Grote zaalkerk, met dwarsbeuk en terzijde staande toren, in sober expressionistische vormen, belangrijk werk uit het oeuvre van de Gereformeerde architect E.J. Rothuizen.’ (Bron: reliwiki.nl) wel een monumentale uitstraling. Maar daar had ik toen geen oog voor.
Sinds het begin van mijn studie kunstgeschiedenis, al weer meer dan dertig geleden, heb ik vele honderden kerken bezocht. Vaak in groot contrast met die kale Westerkerk. Kerken waar veel te zien viel, waar je gedachten geleid werden door het beeld en niet, zoals in mijn jeugd, door het woord. Soms op het hysterische af, zoals de St-Johann-Nepomuk-Kirche in München van de gebroeders Cosmas Damian en Egid Quirin Asam. Of de San Carlo alle Quattro Fontane in Rome van Francesco Borromini, waar alles van een mathematische perfectie schijnt.
Enkele jaren geleden ontdekte ik bij mij in de buurt ook zo’n kerk: de Cenakelkerk in de Heilig Landstichting. Ik kwam er per ongeluk voor een concert, maar ben er sindsdien talloze malen terug geweest. De kerk werd ruim honderd jaar geleden gebouwd door architect Jan Stuyt en ausgestattet, zoals de Duitsers zo mooi zeggen, door kunstenaar Piet Gerrits. Geen hoekje liet Gerrits onbenut om in prachtige heldere kleuren het geloof te verkondigen. En hoewel hij mij daarmee niet meer bereikt, kan ik wel genieten van zijn werk.
Binnenkort kan dat nog uitgebreider. Vorig jaar nam het Museum Catharijneconvent het initiatief voor het grootste museum van Nederland. In een uitgebreide campagne brengt ze dertien bijzondere kerkgebouwen onder de aandacht. En de Cenakelkerk is er daar terecht een van. De Nijmeegse gregoriaanse vrouwenschola Voces Caelestes heeft nu het plan opgevat om er nog iets meer Gesamtkunstwerk van te maken. Zij gaan een cd opnemen met gregoriaanse gezang die qua verhaal of qua sfeer passen bij de schilderingen van Piet Gerrits. Op zondag 6 mei zingen ze live in de Cenakelkerk. Het is een datum die dik omcirkeld in mijn agenda staat.
Barok of hoe andermans macht voelt
“Me-vrouw-Van-Sum-me-ren.”
Het klinkt een beetje afgemeten. Aan het einde van de gang staat een arts in een witte jas. Naast mij staat mevrouw Van Summeren op. Moeizaam schuifelt ze de gang in, waar de arts op haar staat te wachten. Hij kijkt nog net niet op zijn horloge. Ik ga ervan uit dat het geen opzet is, maar evengoed creëert de arts een enorme afstand tot zijn patiënt.
Het doet me terugdenken aan mijn studietijd. In het tweede jaar gingen we op excursie voor nieuwere tijden. Elf dagen naar München en drie dagen naar Würzburg. Wat we daar moesten, daar hadden wij studenten zo onze twijfels bij. Twijfels die bij mij snel verdwenen omdat we in de voorbereiding elk een onderwerp toegewezen kregen. Ik mocht mij verdiepen in de Residenz, het kolossale, laat-barokke paleis dat speciaal voor de bisschop van Würzburg gebouwd werd.
Al snel werd me duidelijk dat hier niet zomaar een bisschop resideerde. Het was een zogenaamde Fürstbisschof, die naast kerkelijke ook wereldlijke macht had. En die macht werd zichtbaar gemaakt, vooral in twee ruimtes: de Kaisersaal en het Treppenhaus. Vooral dat trappenhuis was bijzonder. Het had de omvang van een kleine sporthal en besloeg de volledige breedte van het centrale deel van het paleis.
Het Treppenhaus in de Residenz in Würzburg van architect Balthasar Neumann
Loop maar even met me mee om te voelen hoe zo’n ontvangst ging.
We komen vanaf het grote plein via de hoofdingang binnen. Om bij de bisschop die op de eerste verdieping op ons wacht, te komen, slaan we linksaf en beklimmen we een lange trap. Halverwege is er een bordes en aan het eind een nog groter bordes. Gedurende de klim voelen we de priemende ogen van de bisschop in onze rug. Achterom kijken geeft natuurlijk geen pas.
Op het grote bordes zijn we pas halverwege. We moeten nu kiezen: gaan we linksom of rechtsom om helemaal boven te komen. Beide trappen hebben dezelfde lengte als de eerste en opnieuw is er halverwege een bordes. Vanaf zijn plek achter de balustrade op de overloop heeft de bisschop onze aarzeling of ons gestuntel kunnen zien op het grote bordes.
Ten slotte zijn we boven en kunnen wij de bisschop zijn ring kussen.
Eigenlijk was de hele klim één groot spel van imponeren en je gast zich klein laten voelen. Tenzij natuurlijk die gast meer macht had. Dan daalde de bisschop af en liep zijn gast tegemoet om hem op een van de bordessen te verwelkomen. Alleen iemand met echt veel macht werd al op de begane grond door de bisschop tegemoet getreden.
Architect van de Residenz was Balthasar Neumann. En alsof zijn bouwwerk niet voldoende werking zou hebben, werd in dat Treppenhaus het plafond versierd door de Italiaanse schilder Giambattista Tiepolo. Met de bouw van de Residenz werd begonnen in 1718. In 1744 was het klaar. Maar de hele inrichting was pas in 1781 voltooid. Al met al was het een buitengewoon statement, dat ook ruim twee eeuwen later niets aan kracht had ingeboet.
“Meneer Zunneberg.” De arts met wie ik een afspraak heb, stoort me in mijn mijmering. Doordat ze de wachtruimte is ingelopen, stelt ze me gerust. Ik voel veel minder afstand dan mevrouw Van Summeren waarschijnlijk heeft ervaren. Terwijl de spreekkamer uiteindelijk een stuk verder lopen was.
