Leonardo da Vinci

Net als Georges Braque en het kubisme brak Michaël van Helvert in zijn reliëf van het laatste avondmaal in de abdijkerk van Berne in Heeswijk-Dinther met de regels van het perspectief

Op het Cimitero Monumentale di Milano bevindt zich het graf van de familie Campari. Rijk geworden door de productie van het knalrode bittere aperitief mocht dat wat kosten. Op deze begraafplaats, waar je je kunt vergapen aan monumentale graven, is het Campari-graf een van de blikvangers. Dat komt door de voorstelling die erop te zien is: het laatste avondmaal, vrijstaand in brons en bijna levensgroot. Ik moest eraan denken toen ik pas in de abdijkerk van Berne het sacramentsaltaar zag met de voorstelling van het laatste avondmaal. Nu zijn er door de eeuwen heen heel wat laatste avondmalen geschilderd. De bekendste is uiteraard die van Leonardo da Vinci, maar ook de schilderes Plautilla Nelli werd al in de zestiende eeuw bekend met een laatste avondmaal.

Laatste avondmaal op het graf van de familie Campari op het Cimitero Monumental di Milano — Giannino Castiglioni, Familiegraf Campari, Cimitero Monumentale di Milano

Het Campari-graf is het enige driedimensionale laatste avondmaal dat ik ken. Verder ken ik alleen geschilderde voorstellingen. Het laatste avondmaal in Berne zit ertussen in. Het is een reliëf van geglazuurd keramiek. Het is niet beschilderd en als je goed kijkt, zie je vooral in het tafellaken de voegen die erop duiden dat het is samengesteld uit een groot aantal losse delen. Navraag leert dat het laatste avondmaal het werk is van Michaël van Helvert.

Geboren als Wilhelmus Antonius van Helvert kiest hij voor het kloosterleven bij de Norbertijnen in Heeswijk-Dinther in de abdij van Berne. Hij werkt als tekenleraar op diverse scholen voor voortgezet onderwijs, geeft daarnaast ook kunstgeschiedenis en is actief als tekenaar, schilder en beeldhouwer. Behalve dat zijn altaar mij aan Campari deed denken, was er nog iets mee aan de hand. Op een of andere manier leek het niet te kloppen. Maar toch ook weer wel. En ineens zag ik het.
Geïnspireerd door de schilder Paul Cézanne begonnen tussen 1907 en 1909 Pablo Picasso en Georges Braque op een andere manier te schilderen. Picasso maakte portretten en Braque landschappen waarin iets vreemd aan de hand was. Schilderend op een plat vlak, zagen we de voorstelling uit verschillende hoeken. Picasso en Braque braken met de gangbare opvattingen over het lineaire perspectief. Dat was immers gebaseerd op een manier van weergeven die de kijkervaring niet volledig tot zijn recht liet komen. Vonden zij. En dus begonnen ze het object van hun schilderkunst samen te stellen uit fragmenten. Het kubisme was een feit.
Lang na Picasso en Braque maakte Van Helvert, geboren in 1912 en aan de Academie voor Schone Kunsten zijn opleiding voltooid in 1948, zijn Laatste avondmaal. En wonderlijk genoeg doet hij iets wat we kennen van het kubisme: verschillende perspectieven in één voorstelling. Bij Jezus en de discipelen ondervond Van Helvert geen problemen. Die zijn heel natuurlijk weergegeven. Anders is dat bij het tafelblad. Doorgaans is die tafel rechthoekig, maar bij Van Helvert heeft hij iets van een ellips. Waar we een groot deel van de voorstelling recht van voren zien, bekijken we de tafel in een hoek van boven. De beker met wijn die Jezus in zijn hand heeft zien we zelfs loodrecht van boven. Je kunt je afvragen of het een probleem is dat Van Helvert voor deze oplossing gekozen heeft. Ik denk het niet. Ik vermoed ook niet dat hij zich bewust op de beginselen van het kubisme heeft gebaseerd. Maar ik denk wel dat zijn spel met het perspectief de toeschouwer intrigeert en de aandacht langer vast houdt.

Street art van The Imker, met portretten van Rudolf Steiner, Joseph Beuys en Ambrosius van Milaan

Zonder arbeid geen honing staat er in sierlijke letters op een muur in de buurt van het Honig-complex in Nijmegen te lezen. Het is als het ware uitspraak van de vrouw die er direct naast is afgebeeld. En profil en met een klimstruik als kapsel. Het is street art zoals die over de hele wereld te zien is. Behalve dan dat er hier met de genoemde stelling een betekenislaag aan is toegevoegd. Het portret niet zozeer, maar de tekst des te meer wijzen in de richting van Remco W. Visser, die als street artist lang werkte als The Imker. Op allerlei plekken in de stad is zijn werk te vinden. Een stencil van een imker die een raam uit een bijenkast tilt, waarbij op het raam The Imker te lezen is. Op andere plekken zijn het portretten van drie bijenvrienden.
Rudolf Steiner schreef het boek De bijen. De grondlegger van de antroposofie heeft in 1923 enkel voordrachten gehouden waarin hij voorspelde dat bijen het moeilijk zouden krijgen en waarin hij onder meer inging op de relatie van bijen tot de zon.
Ook beeldend kunstenaar Joseph Beuys was zeer gefascineerd door bijen. In een interview door twee imkers gaat hij in op de overeenkomsten tussen bijenvolken en de menselijke samenleving. In de laatste herdruk van het boek van Steiner is dit interview ook opgenomen.
De oudste is afgebeelde, een monnik met een baard, moet wel Ambrosius van Milaan zijn. Deze kerkvader werd geboren in Trier. Volgens een legende vloog er een zwerm bijen over zijn wieg en druppelden zij honing in zijn mond. Zijn redevoeringen zouden daarom zoet als honing zijn geweest. En om die reden werd Ambrosius de beschermheilige van de imkers.

Vitruvius
Het meest bijzondere werk van The Imker is helaas verdwenen uit Nijmegen. Het was gebaseerd om Leonardo da Vinci’s Mens van Vitruvius. Marcus Vitruvius Pollio (ca. 85 – 20 v. Chr.) was een Romeinse architect die tien boeken over architectuur geschreven heeft. In zijn werk hamert hij op de menselijke maat, die een rol dient te spelen bij de lengte, breedte en hoogte van gebouwen. Leonardo da Vinci vertaalde dat in een tekening van de Mens van Vitruvius, met alle juiste maatverhouding van het menselijk lichaam. Een man die rechtop staat met zijn armen horizontaal raakt precies de randen van een vierkant (waarbij de vierde zijde langs het hoofd van de man loopt). Met licht geheven armen en gespreide benen past de figuur precies in een cirkel.

Muurschildering van The Imker, gebaseerd op Mens van Vitruvius van Leonardo da Vinci

The Imker heeft de Mens van Vitruvius uitgerust met een imkerskap. Het ziet er op de witte muur wat science fiction-achtig uit, vooral omdat het zwart is ingekleurd. Maar zie je eenmaal de om hem heen wervelende zwarte stippen, die er uitzien als dropjes, als bijen, dan begrijp je de voorstelling. Het is niet zomaar een leuke vondst, waarbij een willekeurig kunstwerk is aangepast om zo te passen in de opvattingen van de maker. Nee, The Imker verwijst hier naar het aloude idee dat de kunst de natuur imiteert. Natura artis magistra, de natuur is de leermeester van de kunst. Overigens blijkt die spreuk pas uit de 16e eeuw te stammen, maar dat terzijde. De ideeën over perfecte verhoudingen, zoals opgeschreven door Vitruvius en vormgegeven door Leonardo da Vinci, bestonden in de natuur al veel langer, bij voorbeeld in de manier waarop bijen in hun nesten een stelsel van zeshoekige gaatjes (hexagonen) maken.
Het pand tussen de Mariënburgsestraat en de Hertoghof, waar het werk van The Imker te zien was, is gesloopt. Het is het lot van street art dat het niet voor de eeuwigheid is.
Soms zou je wensen dat hier ook hier een Latijnse spreuk van toepassing was. Ars longa, vita brevis, het leven is kort, de kunst duurt lang.