In 1978 organiseerde schilder Roger Raveel in zijn geboortedorp Machelen-aan-de-Leie een schilderijenoptocht. Voor de deelnemers beschilderde hij kostuums en hij zorgde voor reproducties van schilderijen van inspiratiebronnen als Giotto en Piet Mondriaan, maar ook van hemzelf. En van die optocht maakte hij weer een schilderij, dat in 1980 werd aangekocht door Pierre Janssen, directeur van wat toen nog Gemeentemuseum Arnhem heette. In 2011 werd Raveel negentig en organiseerde het museum in Arnhem een overzichtstentoonstelling van zijn werk. Bij de opening werd de schilderijenoptocht opnieuw georganiseerd, met veel van de oorspronkelijke attributen. Het moet beide keren een vrolijke puinhoop zijn geweest.
Afgelopen zomer organiseerde het CDA een verkiezing om te beslissen wie bij de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021 lijsttrekker van de partij zou zijn. Er waren drie kandidaten: Mona Keijzer, Hugo de Jonge en Pieter Omtzigt. In Utrecht werd in de Jaarbeurs zelfs een heus debat georganiseerd met de drie. Fotograaf Freek van den Bergh was aanwezig en hij maakte er diverse foto’s. Op deze foto staan Keijzer, De Jonge en Omtzigt vermoedelijk voorafgaand aan het debat. De vierde persoon, de vrouw in het geel is, zo blijkt uit een andere foto van Van den Bergh, een visagiste.
Wat direct opvalt zijn de primaire kleuren rood, geel en blauw in een verder vooral witte omgeving. Mondriaan zeg je dan direct. De man rechts op Raveels schilderij laat ze ook zien. Maar met de handen in het haar en het jasje half aan overvalt Van den Bergh de drie misschien ook een beetje en laat zijn foto net als Raveel een vrolijke puinhoop zien. Grote vraag is of Van den Bergh bij het maken van zijn foto alleen Mondriaan voor ogen had of ook al Roger Raveel.
Muurmuseum: Waalpaintings
Terwijl ik dit schrijf heeft Studio Hartebeest net op de zijgevel van het casino op de Waalkade een muurschildering voltooid. Een muurschildering die gewijd is aan Theophanu, de Byzantijnse prinses die in 972 huwde met Otto II, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het maakte haar op 12-jarige leeftijd al keizerin. Heel veel is er over Theophanu verder niet bekend. Wel weten we dat ze tijdens haar leven acht keer in Nijmegen is geweest. Verder is er een verband te leggen tussen de Nicolaaskapel op het Valkhof en Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. Het maakt Theophanu tot een belangrijke figuur in de Nijmeegse geschiedenis. Het was voor Studio Hartebeest niet eenvoudig om Theophanu in een muurschildering te vereeuwigen. Er zijn maar weinig afbeeldingen van haar. Uiteindelijk kozen Maaike van den Heuvel en Gerco Hiddink voor een wat statische weergave van de keizerin, gebaseerd op een eigentijdse bron. Om haar heen zijn passages uit haar leven te zien.
Waalpaintings
De muurschildering is de eerste in een reeks van vijftien. Twee historici, Erika Manders en Dennis Jussen, namen het initiatief voor wat zij Waalpaintings noemen (afgeleid van wallpaintings), die de geschiedenis van Nijmegen zichtbaar moeten maken. Vijftien scènes uit de Nijmeegse geschiedenis, gebaseerd op de in 2009 opgestelde canon van de Nijmeegse geschiedenis. Strikt genomen is dat eerste niet helemaal juist. Twee bestaande muurschilderingen zijn door Manders en Jussen min of meer ‘geannexeerd’. Bij de doorgang van Plein 1944 naar de Scheidemakershof schilderde Combolution begin 2019 een herinnering aan het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. In de doorgang van het Kelfkensbos naar de Sint Thomashof schilderden Remco Visser en Naamloozz (Kenneth Letsoin) eerder dit jaar een Romeinse soldaat. In zijn linker hand houdt hij een zwaard dat dreigend naar de toeschouwer wijst. Zijn blik is minder vastberaden. Rechts naast de soldaat is een vrije interpretatie van een aquila te zien, het veldteken waarmee elk Romeins legioen met zich meedroeg. Deze muurschildering zou herinneren aan de Bataafse opstand in 69-70.
Dwarskijken
Maar er is iets met de schildering aan de hand. Op de tegenoverliggende muur is ook een muurschildering te zien, net als de Romein staan hier ook mannen in uniform, met helmen, grimmig kijken, niet met zwaarden maar met gummiknuppels en schilden. Voor wie het nog niet herkent, is er een begeleidende tekst: Pierson auto’s in de woonkamer mensen op straat 1981.
Alsof het allemaal al niet duidelijk was dat er een verband wordt gelegd tussen twee episodes uit de Nijmeegse geschiedenis, hebben de makers dat nog eens extra benadrukt door een slimme truc: de ME-ers zijn geschilderd op een rode ondergrond en dat blijkt een vaandel te zijn dat wordt vastgehouden door een Bataaf.
Op deze website leg ik in de rubriek Dwarskijken geregeld verband tussen kunstwerken, foto’s, cartoons, bouwwerken etc. Met hun schildering in de Sint Thomashof hebben Remco Visser en Naamloozz laten zien dat je ook kunt dwarskijken in de geschiedenis. Geschiedenis is niet alleen feiten op een rijtje zetten, geschiedenis is ook feiten duiden en interpreteren. Dat gebeurt op de Sint Thomashof. Het zou mooi zijn als de makers van toekomstige Waalpaintings ook die artistieke vrijheid krijgen of zich toe-eigenen.
Dwarskijken: Vrouwen van Gustav Klimt
1897, New York. Psycholoog Dr. Laszlo Kreisler wordt ingeschakeld om de ontvoerder van enkele baby’s op te sporen. Op een feestje maakt hij kennis met Prof. Karen Stratton, hoogleraar psychologie op Harvard. Tussen de twee groeit iets moois. Als Stratton de kans krijgt om in Wenen een aantal maanden samen te werken met Sigmund Freud, is haar keus snel gemaakt. Nu is de vraag aan Kreisler gaat hij mee of niet. Tot zover een van de verhaallijntjes van televisieserie The Alienist – Angel of Darkness.
In 1980 publiceerde de Amerikaanse cultuurhistoricus zijn boek Fin-de-Siècle Vienna. Wenen was rond die eeuwwisseling het centrum van de wereld waar heel erg veel gebeurde op het gebied van muziek, met onder andere Gustav Mahler. Architectuur bloeide door de Wiener Sezession en Otto Wagner. Schilder Gustav Klimt timmerde aan de weg. Maar er was meer dan alleen het culturele leven. Op het terrein van internationale politiek kwam Theodor Herzl met ideeën over een eigen staat voor het joodse volk. En dan was er nog de al genoemde Sigmund Freud die met nieuwe baanbrekende inzichten kwam in de psychologie. Schorske schetste het beeld van een intellectueel brandpunt dat mij in ieder geval tijdens mijn studietijd de ogen opende.
Het is goed mogelijk dat het boek ergens in mijn onderbewustzijn een rol speelde toen Stratton aan Kreisler vertelde over haar plan om naar Wenen te verkassen. Maar ineens zag ik in haar eenzelfde krachtige vrouw, blakend van zelfvertrouwen, zoals Gustav Klimt ze geregeld portretteerde. Links een uitsnede uit het Portret van barones Elisabeth Bachofen-Echt, rechts een anonieme vrouw in een uitsnede uit zijn Dame mit Fächer. Beide portretten van Klimt zijn van wat later datum, tussen 1910 en 1920. Het is heel goed mogelijk dat ik als enige de link zie of wil zien. Maar het is ook niet uitgesloten dat makers van de serie voor het personage Stratton bewust op zoek zijn gegaan in Fin-de-Siècle Wenen.
Dwarskijken: Maman
“Billie Eilish zit de tijdgeest op de hielen” kopte de Volkskrant op maandag 26 oktober. Een dag eerder was de Amerikaanse singer-songwriter in een livestream te zien geweest. Corona maakt touren en grote uitverkochte concerten onmogelijk en dus lijkt dit de oplossing te zijn. Als we journalist Robert van Gijssel mogen geloven, slaagde Eilish met sublieme gebruikmaking van de techniek erin visueel te overtuigen, waarbij uiteraard het allerbelangrijkste haar zang was. Bij elk nummer werd de hele setting waarin Eilish optrad aangepast, misschien wel beter dan het ooit tijdens een concert mogelijk zou zijn.
Uiteraard weet ik wie Eilish is en heb ik wel eens wat van haar gehoord, maar om de livestream te kunnen bekijken moet je 25 euro neertellen. En dat vind ik te veel om de vraag beantwoord te krijgen die mij na het lezen van het artikel bezighoudt: wat is de rol of de betekenis van Maman, het enorme beeld van een spin van Louise Bourgeois, waar Eilish in een van de foto’s onderdoor lijkt te lopen. Met opzet schrijf ik lijkt, want er is meer symmetrie in dit beeld dan in Maman en in de vage vorm die op de foto zichtbaar is, ontbreekt de buik van de spin waarin zij haar eieren bewaart.
De moeder van een hardcore fan meldt me dat Eilish een spin als huisdier heeft en dat in de clip van Takashi Murakami bij het nummer you should see me in a crown een prominente rol is weggelegd voor spinnen.
Dwarskijken: Mystificerend beeldrijm
Rond 1490 schilderde Domenico Ghirlandaio in Florence een portret van een oude man en een jongen. Aangenomen wordt dat het gaat om een grootvader met zijn kleinzoon. Een tekening met een vergelijkbaar doodsportret in een Zweeds museum zou erop duiden dat de oude man postuum geportretteerd is. Ghirlandaio was geboren in Florence en overleed in Florence. Het rode kostuum dat de man draagt met een capuchon is karakteristieke dracht voor Florentijnse edellieden. Uiteraard is dit allemaal aardig om te weten, maar uiteindelijk gaat toch alle aandacht naar één detail: de enorme, misvormde neus van de oude man. Vermoedelijk lijdt de man aan rhynophima, een huidziekte, waarvan onterecht vaak wordt aangenomen dat de aandoening een gevolg is van overmatig alcoholgebruik. Achter de man en het jongetje is door een venster een geïdealiseerd landschap zichtbaar. En juist dat landschap is in deze context interessant.
In 1993 schilderde Kathleen Gilje, onder meer bekend van het portret van kunsthistorica Linda Nochlin in Manet’s Bar at the Folies Bergère, Ghirlandaio’s dubbelportret opnieuw. Ze noemde het Portrait of an Old Man with a Child, restored. En in dat restored zit de clou, het is een soort mystificatie, zoals Gilje er meer geschilderd heeft. Momenteel is de grote tentoonstelling van Artemisia Gentilleschi te zien in de National Gallery in Londen. Gilje schilderde het resultaat van een röntgenonderzoek naar Gentilleschi’s Susanna and the Elders. Het is een wrang beeld waarin gesuggereerd wordt dat Susanna veel heftiger reageerde op de haar bespiedende ouderlingen dan in de uiteindelijke versie.
In Ghirlandaio’s dubbelportret schilderde Gilje een heel ander landschap, namelijk René Magrittes namelijk René Magrittes Le château des Pyrénées. Het kasteel uit de titel zweeft op een soort imaginair eiland boven de zee. Het is een werkwijze die Gilje vaker toepaste, het combineren van totaal anachronistische schilderijen. Je kunt je afvragen waarom, maar waarschijnlijk is het antwoord heel simpel. Omdat het leuk is, leuk om te doen, om twee iconische werken te combineren en leuk voor de beschouwer vanwege de herkenning en de grap die Gilje uithaalt.
Maar dan dringt nog de vraag zich op waarom Gilje juist deze twee schilderijen combineert. Volgens mij komen we dan weer uit bij de enorme klont van een neus van de oude man die zorgt voor een soort beeldrijm met de enorme klont onder het kasteel. Gilje herschrijft als het ware dwarskijkend de kunstgeschiedenis.

Kathleen Gilje, Portrait of an Old Man with a Child, Restored
