Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

  • Home
  • Dwarskijken
  • Muurmuseum
  • Poëzie
  • School en kunst
  • Contact

Dwarskijken: Dubbelportret

20 januari 2023 door Peter Zunneberg Reageer

Dwarskijken, Christoffer Wilhelm Eckersberg, Jacob van Campen, dubbelportret

Negen jaar geleden schreef ik over modefotograaf Erwin Blumenfeld. Aanleiding was een voorkant van het Volkskrant Magazine. Ik kwam toen een foto tegen van Blumenfeld, waarbij je je even afvraagt of je de geportretteerde en face of en profil ziet. Blumenfelds foto werd tientallen keren nagevolgd en ik besloot ze te gaan verzamelen op een Pinterestbord. Vaak zijn het bewerkingen van het oorspronkelijke idee, maar soms betreft het een dubbeldruk met een gezicht en face en en profil.

Bij een andere variant gaat het om een dubbelportret, waarbij twee mensen geportretteerd worden. Een van hen is en face te zien en staat achter de ander, die en profil te zien is, waardoor de helft van het gezicht van die achterste persoon niet te zien is. Misschien moet je de zin twee keer lezen, om een beeld te krijgen, terwijl het bij het zien van de foto’s direct duidelijk is. Ik kwam het idee tegen bij fotografen Erik Smits, Carli Hermès en Cory Smith. Opvallend daarbij is dat zowel Smits als Hermès op deze manier vader en dochter portretteerden. Ook vormgevers gingen met het idee aan de haal, zoals op de hoes voor een opname van muziek van Ludwig van Beethoven, uitgevoerd onder leiding van dirigent Nikolaus Harnoncourt.

Overigens valt het nog niet mee om het idee technisch ook perfect uit te voeren. Ik heb er zelf eens mee zitten puzzelen tijdens een fotoworkshop. Omdat ik de modellen destijds heb beloofd die foto’s niet openbaar te maken, laat ik ze hier niet zien. Bovendien gebiedt de eerlijkheid me te melden dat het resultaat niet in de buurt kwam van wat ik voor ogen had.

De fascinatie met en profil en en face is niet exclusief voor fotografen. Zo kwam ik een schilderij tegen van de Deense schilder Christoffer Wilhelm Eckersberg. Eckersberg werd geboren in 1783 en overleed in 1853. In 1820, dus een slordige twintig jaar voor de uitvinding van de fotografie, portretteerde hij Bella en Hanna, de oudste dochters van Mendel Levin Nathanson, een rijke koopman, die net als Eckersberg in Kopenhagen woonde. We mogen aannemen dat het Bella is die gekleed in een goudkleurige jurk, ons recht aankijkt, en dat het Hanna is, die in haar groene japon, recht opzij kijkt. En hoewel de compositie verder afwijkt van de foto’s, blijkt dat het spelen met en face en en profil zorgt voor dynamiek in de voorstelling en een relatie tussen de beide vrouwen.

Daardoor geïntrigeerd ben ik verder gaan zoeken en kwam ik uit bij Jacob van Campen. We kennen hem vooral als de grote architect van het Hollands classicisme. In deze bouwstijl hanteerden de bouwmeesters strikte regels wat betreft afmetingen en proporties. Denk aan het Paleis op de Dam of het Mauritshuis. Maar Van Campen was niet alleen architect, hij schilderde ook. Zo maakte hij  rond 1635 het dubbelportret van Constantijn Huygens en Suzanna van Baerle. En hoewel Huygens en Van Baerle al in 1627 getrouwd waren, wordt dit werk toch gezien als hun huwelijksportret. Nu bestonden huwelijksportretten in die tijd uit twee losse doeken, een van de bruidegom en een van de bruid. Denk maar aan Marten Soolmans en Oopjen Coppit die Rembrandt in 1634 schilderde.

Dubbelportretten van Christoffer Wilhelm Eckersberg en Jacob van Campen met een geportretterde enface en een en profil afgebeeld.

Daar wijkt Van Campen vanaf, niet alleen door de beide echtelieden op één doek te vereeuwigen, maar ook nog eens door de compositie. We zien Constantijn Huygens en profil bijna stuurs voor zich uitkijken, terwijl Suzanna van Baerle, net niet helemaal en face, de toeschouwer aankijkt. De strikte regels die Van Campen als bouwmeester hanteerde, heeft hij in zijn schilderwerk helemaal losgelaten. Je zou bijna gaan denken dat hij zijn idee aan de fotografie ontleend heeft.

Categorie: Dwarskijken, fotografie, schilderkunst Tags: Christoffer Wihelm Eckersberg, Constantijn Huygens, dubbelportret, Jacob van Campen

Dwarskijken: Dobbelstenen

8 januari 2023 door Peter Zunneberg 2 Reacties

Dwarskijken, Platonische lichamen, Sylvester Ii

In een reactie op ons jaaroverzicht schreef een oom van mij, oud-wiskundeleraar, dat hij zich in 2022 uitgebreid bezig had gehouden met Platonische lichamen. Het zijn schitterende voorbeelden van wiskundige schoonheid, die wel een plaatsje verdienen op Dorsoduro, zo schreef hij. Nu ben ik nooit een ster in wiskunde geweest en dus moest ik opzoeken wat Platonische lichamen überhaupt zijn. Bij regelmatige veelvlakken, waarvan de kubus ongetwijfeld het bekendste voorbeeld is, kon ik me iets meer voorstellen. En dodecaëder heb ik altijd een buitengewoon intrigerend woord gevonden. Het blijkt een regelmatig twaalfvlak dat bestaat uit twaalf vlakken met elk vijf hoekpunten. Maar een mogelijkheid om er in kunsthistorische context iets zinnigs over te zeggen, zag ik niet.

Paus
Dat veranderde toen ik een dag later op Historiek een stuk las over paus Sylvester II. Ergens halverwege werd in de Auvergne in Zuidwest Frankrijk een zekere Gerbert geboren. Rond 963 trad hij als lekenbroeder in in een klooster in Aurillac. Dat leverde hem zijn naam Gerbert van Aurillac op. In het klooster viel hij op door zijn intelligentie, waardoor hij monnik kon worden. Vooral de wiskunde had Gerberts belangstelling. Tijdens een reis naar Rome maakte Gerbert kennis met keizer Otto I. Die zocht een privéleraar voor zijn zoon die ook Otto heette en die vanaf 973 keizer Otto II zou worden. Ook van diens zoon, de later keizer Otto III is Gerbert enige tijd privéleraar geweest. Een neef van deze Otto was paus Gregorius V, die Gerbert in 998 benoemde tot aartsbisschop van Ravenna. Een jaar later volgde Gerbert Gregorius op als paus. Als naam koos hij Sylvester.

Fries met portretten van alle pausen in de basilica di San Paolo Fuori le Mura

Portret
In de basilica di San Paolo Fuori le Mura in Rome is een beeltenis van Sylvester II te zien. Heel vreemd is dat niet. Van alle pausen vormen de portretten een soort fries en er bestaat een vreemd soort bijgeloof dat als er geen plek meer is voor het portret van een nieuwgekozen paus, de wereld zal vergaan. In Aurillac wordt Sylvester II sinds 1851 geëerd met een groot bronzen beeld. Maker van dit beeld is David d’Angers, die eigenlijk Pierre-Jean David heette. Om verwarring met de beroemde schilder Jacques Louis David, bij wie D’Angers ook kort in de leer is geweest, te voorkomen koos hij voor een pseudoniem. Hij werd zeer succesvol als portretbeeldhouwer. Alleen al op begraafplaats Père Lachaise in Parijs zijn meer dan twintig portretbustes van hem te vinden.

Dobbelstenen zijn een praktische toepassing van Platonische lichamen

Nicolaaskapel
Terug naar de Otto’s. Met name Otto II in Nijmegen geen onbekende. Hij was gehuwd met de Byzantijnse prinses Theophanu aan wie in de stad een Waalpainting gewijd is. Ook is hij mogelijk initiatiefnemer geweest voor de bouw van de Nicolaaskapel op het Valkhof. Die kapel, met haar achthoekige plattegrond, wordt Ottoons genoemd. Het meest karakteristieke kenmerk van die stijl is het kapiteel, dat vanwege de afgeronde hoeken dobbelsteenkapiteel wordt genoemd.
Met wat fantasie kom je van de dobbelsteen met de waarden 1 tot en met 6 al snel weer bij de kubus uit. In moderne spellen worden ook dobbelstenen gebruikt met waarden tot en met 8, 12 en zelfs 20. En laten dat nu weer praktische toepassingen zijn van Platonische lichamen.



Categorie: architectuur, beeldhouwkunst, Dwarskijken Tags: Nicolaaskapel, Sylvester II

Dwarskijken: Daphne

5 januari 2023 door Peter Zunneberg Reageer

Dwarskijken, Muurmuseum, street art, Daphne, Davide Brioschi, Gian Lorenzo Bernini, Salerno

Afgelopen najaar bezocht Stijn Zunneberg Salerno. Naast veel straatpoëzie fotografeerde hij daar  diverse muurschilderingen, zoals deze van een vrouw die transformeert in plantaardige motieven. Het is het verhaal van de bosnimf Daphne, die tegen haar wil belaagd wordt door de god Apollo. Dat zou je nu grensoverschrijdend gedrag noemen, maar het slachtofferschap van Daphne is nog groter. Apollo’s onvermoeibare jacht is veroorzaakt door de god van de liefde Eros, over wiens boogschutterskwaliteiten Apollo zich nogal laatdunkend heeft uitgelaten. Dus Eros mikt op de onschuldige Daphne, Apollo wordt tot over zijn oren verliefd, maar Daphne wordt niets gevraagd. Op haar roep om hulp reageert Daphnes vader, de riviergod Peneus: hij verandert zijn dochter in een boom, een laurierboom om precies te zijn. En daar wordt het verwarrend want Daphne blijkt ook de naam van een plantengeslacht in de peperboompjesfamilie te zijn en niet, zo als voor de hand liggend zou zijn in de laurierfamilie.

Metamorfosen
Of het mis is gegaan bij de dichter die het verhaal van Apollo en Daphne optekende, is niet helemaal duidelijk. Zeker is wel dat Publius Ovidius Naso het verhaal heeft opgenomen in zijn Metamorfosen. Dat boek geldt als een van de belangrijkste werken uit de klassieke Romeinse literatuur. Tijdens de renaissance werd het, na de Bijbel, een enorme bron van inspiratie voor beeldend kunstenaars. Er is geen gedaanteverwisseling door Ovidius beschreven, die niet door een kunstenaar verbeeld is. Neem alleen al de avonturen van oppergod Zeus die als zwaan bij Leda de tweeling Castor en Pollux verwekte, als stier de Fenicische prinses Europa ontvoerde en als gouden regen Danaë bezwangerde, waarna Perseus geboren werd. Ook begrippen uit ons hedendaags taalgebruik, zoals echo en narcisme, zijn direct terug te leiden naar de verhalen van Ovidius.

Eremita
Maker van de muurschildering is Davide Brioschi, die zijn street art signeert als Eremita. We zien nog Daphnes gezicht, maar over haar wang en langs haar hals zien we een witte lijn, alsof er uit haar schedel een kap is weggenomen, waardoor we nu in haar binnenste kunnen kijken. Daar zien we delen van een wervelkolom, maar ook een celstructuur die aan blad doet denken. De transformatie van nimf naar boom is dus iets wat van binnen komt. Het is niet zoals Daphne vaak wordt verbeeld met huid die verandert in bast en ledenmaten die zich ontwikkelen tot takken. Ter hoogte van Daphnes borstkas zien we al blad en bloemen groeien.

Extase
Brioschi heeft zijn werk niet alleen rechtsboven gesigneerd, hij heeft ook linksboven de titel vermeld: Estasi di Dafne, de extase van Daphne. Nu is extase een toestand van verrukking. Letterlijk is het een soort buiten jezelf treden. De bekendste extase is die van de heilige Teresa van Avila, zoals die is vormgegeven door Gian Lorenzo Bernini. Iemand – ik noem geen namen – biechtte me pas op dat Bernini’s kwaliteiten verder moeten hebben gereikt dan het virtuoos bewerken van marmer. Om de toestand van Teresa in de Santa Maria della Vittoria of die van de zalige Ludovica Albertoni in de San Francesco a Ripa, beide in Rome, te kunnen grijpen, moet hij ook wel een fantastische minnaar zijn geweest. Iets van hun extatische toestand is ook zichtbaar in zijn Apollo en Daphne in de Galleria Borghese in Rome.

Extase of lijden?
Ik schreef al eens over pijn en extase en hoe vaag de grens is als je als kunstenaar deze emoties moet vormgeven. Bij Daphne heb ik niet het idee dat ze buiten zichzelf treedt en al helemaal niet van genot. Het lijkt me juist een pijnlijk proces als je van een mens in een boom verandert. Daarbij heeft Bernini niet alleen Daphne als slachtoffer verbeeld, maar ook Apollo als degene aan wie zij wil ontkomen. Daphne lijdt zichtbaar onder de ‘omhelzing’ van Apollo. Ik zou dat geen extase willen noemen. Dus om de manier van verbeelden geef ik Brioschi graag een plek in mijn Muurmuseum. Maar zijn titel stemt tot kritisch nadenken.

Foto links: Stijn Zunneberg; foto rechts: Wikimedia Commons

Categorie: beeldhouwkunst, Dwarskijken, Muurmuseum, schilderkunst, street art Tags: Daphne, Davide Brioschi, Gian Lorenzo Bernini, Salerno

Muurmuseum: Odalisk

22 december 2022 door Peter Zunneberg Reageer

Zijn twee zusters van Napoleon verantwoordelijk voor street art in Nijmegen Oost? De vraag is even onzinnig als intrigerend. Natuurlijk zijn ze niet verantwoordelijk, ze zijn immers allebei al bijna tweehonderd jaar door. En toch zit er misschien wel een kern van waarheid in.

[Lees meer…] overMuurmuseum: Odalisk

Categorie: beeldhouwkunst, Dwarskijken, Muurmuseum, schilderkunst Tags: Antonio Canova, Henri Matisse, Jean-Auguste-Dominique Ingres, Nijmegen, odalisk, Pablo Picasso, Rome

Dwarskijken: Mouwen

13 december 2022 door Peter Zunneberg Reageer

Dwarskijken, Cornelia Parker, Kazimir Malevich

Cornelia Parker is een Britse kunstenares. Ze is vooral bekend door haar installaties en beelden. In 2005 maakte ze Subconscious of a Monument. Aan ontelbare draden hangen stenen – of moet je het brokstukken noemen – in een ruimte. Door de hoeveelheid draden zijn ze nauwelijks als zodanig te herkennen en lijkt het alsof de stenen, als gevolg van een explosie, vrij door de ruimte vliegen. Zo vreemd is die associatie niet, want het betreft inderdaad de restanten van een schuurtje dat Parker door het Engelse leger had laten opblazen.

Toen Parker in 2017, als eerste vrouw, de opdracht kreeg om een kunstwerk te creëren bij de algemene verkiezingen, was dat nieuws. Bij de artikelen in Engelse kranten verscheen een portretfoto van haar, gemaakt door Suki Dhanda. We zien een wat statische foto van Parker die met een licht spottende glimlach langs de lens van de fotograaf kijkt.

Bij het zien van die foto moest ik direct aan de Russische schilder en kunsttheoreticus Kazimir Malevich denken. In 1915 schilderde Malevich Zwart vierkant, waarmee hij volledige abstractie, oftewel suprematie, bereikte. Het was het begin van een stroming die in de kunstgeschiedenis bekend werd als suprematisme. Maar wat moet je daarna nog schilderen? Het was een probleem waar meer avant-garde kunstenaars, zoals ook sommige futuristen, zich voor gesteld zagen. Vaak zie je dat ze op hun schreden terugkeerden en toch weer traditioneler gingen schilderen. Hoe dan ook, Kazimir Malevich wordt algemeen aanvaard als een van de grondleggers van de moderne abstracte kunst.

Dat gold ook voor Malevich. In 1933 schilderde hij een zelfportret, waarvan hier een uitsnede te zien is. Waar zijn gezicht naturalistisch geschilderd is, kunnen we dat van zijn tuniek niet zeggen. Dat lijken meer vlakken in rood, zwart en wit. Het geeft het portret een zekere strengheid. Ook de blik, licht naar links en langs de beschouwer van het portret straalt iets van superioriteit uit. En laten die blikrichting en het nagenoeg ontbreken van emotie nou terug te zien zijn in het portret van Parker.

Kazimir Malevich schilderde portretten van een arbeidster en van zijn vrouw. Hun kleding vertoont gelijkenis met die van kunstenares Cornelia Parker op een portretfoto door Suki Dhanda

Maar er is nog iets dat Parker verbindt met Malevich, namelijk haar kleding. Over een gele top met korte plissé mouwen, draagt Parker een mouwloze blauwe denim jurk. In die kleuren blauw en geel zit iets van kleurentheorie, ze zijn immers complementair. Malevich schilderde in 1933 een portret van een arbeidster die een rood tuniek draagt met witte mouwen. Nog treffender is de gelijkenis van Parker met de vrouw van de kunstenaar, eveneens geschilderd in 1933. Malevich’ vrouw draagt een geel tuniek met blauwe mouwen.

Ik verdenk Cornelia Parker ervan dat zij meer te zeggen heeft gehad in hoe haar portretfoto eruit kwam te zien dan fotograaf Dhanda. En als dat niet zo is en het beeld geheel op toeval berust, dan is er wat mij betreft sprake van Subconscious of a Monument, het onderbewuste van een monument.

Categorie: Dwarskijken, fotografie, schilderkunst Tags: Cornelia Parker, Kazimir Malevich

« Vorige
Volgende »

Categorie

  • architectuur
  • beeldhouwkunst
  • Chronogram
  • Dwarskijken
  • erfgoed
  • film
  • fotografie
  • Jaar van het boek
  • Kunstcolumn
  • literatuur
  • Muurmuseum
  • muziek
  • omgevingskunst
  • Op zoek naar Schwind
  • poëzie
  • schilderkunst
  • School en kunst
  • stedenbouw
  • street art
  • tekenkunst

Trefwoorden

Adolf Friedrich von Schack Amersfoort Amsterdam anoniem Arnhem Berlijn Den Bosch Den Haag Deventer Doetinchem Dordrecht Eindhoven Enschede Franz Schubert Gent Gorinchem H.H. ter Balkt Harderwijk Hengelo Ida Gerhardt Ingmar Heytze Jaap Robben Jules Deelder Leeuwarden Leiden Maastricht Michelangelo Middelburg Moritz von Schwind München Naarden Nijmegen Nunspeet Rome Rotterdam sonnet stadsdichter Tilburg Utrecht Venetië Venlo Watou Wenen Willem Wilmink Zutphen

Alle trefwoorden

Copyright Dorsoduro © 2023 · Log in