Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Cultuurtempel

door Reageer

Charles Garnier, Johannes Verheul, Parijs, Rotterdam, Opéra, Groote Schouwburg

“Als jij kunstgeschiedenis gaat studeren”, zei ooit een vriend tegen mij, “heb je al een voorsprong. Je weet dat de Prerafaëlieten na Rafael komen en je kunt de architecten Charles en Tony Garnier uit elkaar houden.” Uiteraard heb ik nog heel erg veel moeten leren, maar ik weet nog steeds moeiteloos Charles Garnier te noemen als architect van de Parijse opera. En omdat die ook wel Opéra Garnier wordt genoemd, is het goed om te weten welke.

Charles
Charles Garnier werd geboren in 1825. Als 23-jarige architect won hij de Prix de Rome en van 1849 tot 1853 woonde hij in de Italiaanse hoofdstad. In 1860 werd zijn ontwerp voor een nieuw operagebouw geselecteerd. Een jaar later begon men met de bouw, maar door de Frans-Duitse oorlog werd het gebouw pas in 1875 voltooid. Garnier overleed in 1897, maar heeft nog diverse keren bijgedragen aan verbouwingen en uitbreidingen van ‘zijn’ opera.

Tony
Tony Garnier, voor zover ik weet geen familie, werd geboren in 1869. Als begaafde tekenaar won hij als 17-jarige een wedstrijd, waarna hij werd toegelaten tot de École des Beaux Arts in Parijs. Na vijf eerdere pogingen won hij daar in 1899 de Prix de Rome, waardoor ook hij enkele jaren in Rome kon wonen. Maar waar van prijswinnaars verwacht werd dat zij  geregeld constructietekeningen van klassieke gebouwen naar huis stuurden, hield Tony Garnier zich vooral bezig met wat zijn Cité Industrielle zou gaan heten. Tony Garnier ontwikkelde zich niet alleen als architect, maar ook als stedenbouwer. Waar Charles Garnier teruggreep op het verleden en een gebouw in neorenaissance stijl ontwierp, bleek Tony Garnier een groot vernieuwer en een voorloper van de moderne architectuur.

Johannes Verheul
In hetzelfde jaar waarin Charles Garnier zijn prijswinnende operaontwerp presenteerde, werd in Rotterdam Johannes Verheul geboren. Zijn vader, architect en timmerman Dirk Verheul, bracht zijn zoon al vroeg de eerste beginselen van het vak bij. Hij was pas 18 toen hij begon aan de Polytechnische School in Delft, terwijl hij daarvoor al gestudeerd had aan de Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen in Rotterdam. In 1881 verliet Verheul zonder diploma de opleiding in Delft. Hij maakte een studiereis door België, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk en ItalIë en in 1884 werd uit acht ontwerpen voor de Groote Schouwburg in Rotterdam Verheuls inzending verkozen. Die schouwburg heeft er gestaan tot 1940. Bij het grote bombardement in mei 1940 bleef de schouwburg grotendeels gespaard. Maar kort daarop volgde wel de beslissing om het gebouw te slopen en een nieuwe schouwburg te bouwen.

Tempels
Nu staan er in Nederland nog tal van oude schouwburgen en concertgebouwen. De Stadsschouwburg en het Concertgebouw in Amsterdam, de schouwburg in Haarlem, De Vereeniging in Nijmegen, Musis Sacrum in Arnhem, stuk voor stuk tempels voor theater en muziek. En ik vermoed dat de lijst op lange na niet volledig is. Maar juist bij Verheuls schouwburg in Rotterdam, waarvan dus alleen nog foto’s bestaan, moest ik direct aan Charles Garnier denken. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de bogen op de begane grond en de nadrukkelijke geleding door zuilen op de eerste verdieping. Ook het timpaan van Verheul dat in vorm aanwezig is bij Garnier, terwijl het daar helemaal geen timpaan is, draagt bij aan het idee van overeenkomst. Bij heel veel andere cultuurtempels vragen juist de hoeken om aandacht, soms zelfs, zoals bij De Vereeniging door echte torens. Bij Garnier en bij Verheul gaat het om een ingetogen geheel, dat toch grandeur uitstraalt. Terwijl  er elders altijd wel bouwelementen aanwezig zijn, die er nadrukkelijk uitspringen. Bij Garnier en Verheul is die rol juist weggelegd voor de beelden.

Het zou interessant zijn om te onderzoeken of die vanaf het begin zo gepland zijn. Nog interessanter zou het zijn om na te gaan of en in hoeverre Verheul zich gebaseerd heeft op Garnier. Verheul overleefde de Tweede Wereldoorlog, hij overleed in 1948. Dus misschien heeft zijn archief, als hij dat ten minste gehad heeft, ook de oorlog overleefd.

Tito/Mulk

door Reageer

Muurmuseum, Titi/Mulk, Parijs

Si vous trouvez que la culture coûte cher, essayez l’ignorance (Als u vindt dat cultuur veel kost, probeer dan eens domheid). In de Rue de Croulebarbe in het dertiende arrondissement van Parijs vond Wieteke van Zeil street art, een muurschildering van Tito/Mulk. De tekst was me uit het hart gegrepen, dus ik geef hem graag een plek in mijn Muurmuseum. Stupiditeit kost een samenleving immers altijd meer dan cultuur.
Wat zien we? Een opengeslagen boek in een soort aureool dat zweeft boven een dynamische verzameling van figuren en motieven. Het boek zou je kunnen zien zien als symbool voor het belang van kennis. Verder herkennen we boven de t en de r van ’trouvez’ kapitein Haddock, de altijd origineel vloekende metgezel van Kuifje. Ook hier lijkt hij zich danig op te winden.
Rechts in de voorstelling zien we een mannentorso met in de rechterhand een portret, onmiskenbaar Vincent van Gogh. Het bovenlijf met de hand zijn onmiskenbaar, ook zonder hoofd, afkomstig van David van Michelangelo, aan wiens werk ook de gebogen linkerarm en het been herinneren, namelijk zijn beelden in de Cappelle Medicee in Florence. En zo zijn er nog diverse details die op zijn minst uitnodigen tot associatie.
De muurschildering is gemaakt door het Franse street art-duo Tito/Mulk. Volgens hun website halen ze hun inspiratie uit superhelden en monsters en uit een mix van seks, drugs, poëzie en geweld. Hun werk duiden ze als een visie op chaos, niet gestoord door een overvloed aan details. Wie dit werk bekijkt, zal onmiddellijk begrijpen wat ze bedoelen. En toch hebben ze hier een uitgesproken boodschap: cultuur kan ons redden, ongeacht hoeveel het moet kosten.
Overigens kunnen we binnenkort in Nederland ook kennismaken met Tito/Mulk. Op initiatief van het Groninger Museum en aansluitend op een tentoonstelling aldaar is het duo nog een week bezig om in de Antaresstraat, in de wijk Paddepoel, een muurschildering te realiseren. Het zal hun eerste werk in Nederland zijn.

Babel

door Reageer

Forum Groningen van NL Architects heeft veel weg van de Toren van Babel zoals Adriaen van Stambemt die ooit schilderde.

Wie – zoals ik – de afgelopen jaren Hamburg heeft bezocht, heeft zeer waarschijnlijk – net als ik –  de moeite genomen om in Hafen City de Elbphilharmonie te bekijken. Jarenlang was Sydney Opera House van Jørn Utzon de meest bijzondere concertzaal ter wereld, maar sinds 2016 maakt de Elbphilharmonie aanspraak op dit predicaat. Verantwoordelijk voor de concertzaal zijn de Zwitserse architecten Jacques Herzog en Pierre de Meuron. Het project in Hamburg was niet onomstreden, omdat de bouwkosten zeven keer het geraamde bedrag van 114 miljoen euro bedroegen.
Een ander project van Herzog en De Meuron is ook niet onomstreden: de Tour Triangle in Parijs. In 2009 werd de 140 meter hoge woontoren waar ook kantoorruimte en horeca zal komen, al ontworpen. Maar allerlei bezwaarprocedures hebben ervoor gezorgd dat het project nog steeds niet van start is gegaan. Maar het is zeer waarschijnlijk dat de bouw in 2022 gaat beginnen.
Ik zag pas een artist impression van de driehoekige toren en moest direct denken aan Groningen. Daar staat sinds 2019 Forum Groningen, een soort cultureel centrum, met onder meer de openbare bibliotheek. Het is een ontmoetingsplek voor de Groningers en de bezoekers van de stad. En – het moet gezegd – het gebouw, ontworpen door NL Architects, is spectaculair. Tegelijkertijd domineert het het centrum op een manier die grenst aan hoogmoed en grootheidswaan. Een beetje zoals de driehoekige toren van Herzog en De Meuron.
En dat idee van grootheidswaan wordt nog eens versterkt als we er een schilderij naast leggen. Het toont een scène gebaseerd op een verhaal uit het Bijbelboek Genesis. Na de Zondvloed spraken alle mensen nog dezelfde taal. Ze stelden voor om een stad te bouwen die zo hoog reikte dat zij hem altijd terug konden vinden. God strafte die hoogmoed af door ze verschillende talen te laten spreken, waardoor ze elkaar niet meer verstonden. Het werd het verhaal van de Toren van Babel. Aan het eind van de 16e eeuw en het begin van de 17e eeuw was het thema mateloos populair. Ook dat levert een spraakverwarring op. Is dit schilderij gemaakt door Pieter Brueghel (de oude of de jonge), zoals de meeste commerciële websites beweren. Of is het van Joos de Momper, Hendrick van Cleve, van Lucas of Marten van Valckenborch, die allen geregeld Torens van Babel schilderden? Op de website van de RKD vind ik het meest betrouwbare antwoord: het wordt toegeschreven aan Adriaen van Stalbemt, een schilder die in 1580 werd geboren in Antwerpen en daar in 1663 overleed. Het is vooral de groep mensen linksvoor die overeenkomt en die Van Stalbemt als maker bevestigt. Want een exacte kopie van het schilderij is het niet: er is een duidelijk verschil in hoogte van de torens. Je kunt je afvragen of het überhaupt uitmaakt wiens Toren van Babel ik kies als illustratie bij een stuk over hoogmoed in de architectuur. Nou zijn bijna alle geschilderde torens conisch, terwijl deze van Van Stalbemt recht is en juist daardoor lijkt hij model te hebben gestaan voor het Forum Groningen.

Twee keer Toren van Babel van Adriaen van Stalbemt

Je zou van elke toren kunnen zeggen dat hij iets van hoogmoed uitstraalt, omdat hij altijd zichtbaar moet zijn als bindend element voor een groep mensen. De alsmaar groter wordende technische mogelijkheden leiden in de architectuur al heel lang tot steeds meer bravoure en misschien ook wel hoogmoed. Eigenlijk is het een wonder dat het tot de 21e eeuw geduurd heeft voor men daadwerkelijk torens van Babel ging bouwen naar geschilderde voorbeelden.