Het werd een keer tijd, maar eindelijk heb ik dan Moby Dick uitgelezen. En ik moet zeggen dat ik zelden zo’n barok boek las. Door zijn omvang en rijkheid aan beschrijvingen imponeert het als kerken en paleizen. Hier en daar verwijst Herman Melville ook letterlijk naar barokke kunst. En daar wil ik hier verder op ingaan. [Lees meer…]
Het beeld van Schroeter en het streven naar kennis
Wij kampeerden aan de Elbe. Boven onze tent zweefde geregeld een roofvogel. Een adelaar hoorden we een Nederlandse vader zijn zoon onderwijzen. Dat leek ons sterk, maar wat het wel was? Met afbeeldingen op internet leek een bruine kiekendief ons het meest waarschijnlijk. Maar zeker weten doen we het niet.
’s Avonds laat genoten we van de sterrenhemel. Door een minimum aan lichtvervuiling zelden gezien. Maar waar keken we naar? De W van Cassiopeia en de steelpan van de Grote Beer herkenden we. Maar daarmee hield het op. En hulp van een mobieltje was door de oplichtende monitor alleen maar storend. Mijmerend zeiden we tegen elkaar dat het toch leuk zou zijn om meer kennis te hebben. Van de natuur en van het uitspansel. Maar ja, zon voornemen is na de vakantie vaak snel weer voorbij. Geen tijd.
Na de camping aan de Elbe trokken we naar Worpswede, de oude kunstenaarskolonie ten noorden van Bremen. Een veengebied waar we eindeloos wandelden en fietsten. Een dag gingen we naar Bremen, met de bus. Onderweg terug zag ik in Lilienthal een beeld. Snel maakte ik een foto met mijn smartphone. Daar vind ik thuis, anders dan die roofvogel en die sterren, wel meer over. Dacht ik. Maar ik vond niets. Ik had alleen de foto, nota bene van de achterkant van het beeld.
Bijna altijd geeft zoeken op afbeeldingen wel uitsluitsel. Soms met omwegen. Ik kon de route van de bus wel vinden. En ook de plek waar hij scherp linksaf draaide. Maar Google streetview heeft Lilienthal klaarblijkelijk nog nooit bereikt. Dus een andere benadering gekozen. Het beeld bood weinig meer info dan dat een man omhoog wees en zijn haar in een staartje droeg. Via de Wikipedia-pagina van Lilienthal kwam ik erachter dat Johann Hieronymus Schroeter ooit inwoner van het stadje geweest was. Maar ook dat leverde geen verwijzingen naar het beeld op. Ten einde raad mailde ik de afdeling kunstzaken. Vandaag kreeg ik antwoord.
Het beeld stelde inderdaad Dr. Johann Hieronymus Schroeter voor, die geboren werd in 1745 en in 1816 in Lilienthal gestorven is. De ambtenaar uit Lilienthal moet enig plezier aan mijn mail en mijn nieuwsgierigheid hebben gehad. Het antwoord was zeer uitgebreid, met veel extra informatie over de beroemdste astronoom van zijn tijd, de telescoop die hij in zijn tuin bouwde en die nu herbouwd wordt in Lilienthal en de wedstrijd waarvoor het beeld werd ingezonden.
Maker van het beeld is Christoph Fischer, een beeldhouwer die woont en werkt in Worpswede. Daar zag ik diverse van zijn werken. Op zijn website is een afbeelding van het beeld Himmelszeiger te zien. In grote lijnen hetzelfde als in Lilienthal. Alleen de koker – een opgerold document, een verrekijker? – in de rechterhand ontbrak. Nu heeft Fischer de wedstrijd niet gewonnen, maar werd hij derde. Misschien is hij niet zo trots op het eindresultaat. Dat het beeld alsnog een plek kreeg dankt hij aan de aankoop door de Volksbank in Lilienthal.
En zo leverde de vakantie toch nog kennis op. Niet over roofvogels, niet over sterren, maar wel over een man die de sterren en de planeten bestudeerde. En die ik, door zijn beeld dat ik wellicht nooit meer van voren zal zien, toch niet snel zal vergeten.
Fake art
Vorige week verwijderde het Museum voor Schone Kunsten in Gent enkele Russische avant-gardekunstwerken uit een expositie. Mogelijk ging het om vervalsingen. Vorig jaar gebeurde iets vergelijkbaars in Genua. Daar werden in het Palazzo Ducale 21 werken van Amedeo Modigliani in beslag genomen. Ook daar luidde het oordeel: vals. Modigliani had al een naam hoog te houden, want in 2013 nam de politie in Rome al eens 59 van zijn schilderijen mee. Hier in Nederland hadden we ook al zo’n rel. Vorig jaar leende het Stedelijk Museum een vervalste Mondriaan uit aan een museum in Brussel.
In de Vlaamse krant De Standaard verscheen in de nasleep van de Gentse kwestie een artikel met de vraag of het erg is dat we naar vervalste kunst kijken. Verandert dat iets aan onze esthetische ervaring, was de vraag.
De Emmausgangers van Han van Meegeren, Museum Boymans – Van Beuningen, Rotterdam. In de jaren ’30 werd dit schilderij aangekocht als een teruggevonden Vermeer.
Is een door Han van Meegeren geschilderde Vermeer, zoals De Emmausgangers, minder mooi dan het zeventiende-eeuwse origineel? Misschien niet. Maar er is bij het kijken naar kunst zo veel meer aan de hand.
Het gaat niet alleen om de vraag of ik het mooi vind of niet. Bij het kijken naar kunst speelt ook kennis mee over de schilder en zijn tijd, de bewondering voor de originaliteit en de techniek, de verwondering over hoe een kunstenaar een moment, een emotie of een idee heeft weten te verbeelden. Misschien zijn er in China vandaag de dag wel schilders die het beperkte aantal werken van Johannes Vermeer met een factor tien kunnen vermenigvuldigen. Maar zouden we dat moeten willen alleen omdat we die misschien ook wel mooi vinden? Nee toch?
Tegelijkertijd zou ik verloren kunstwerken wel graag zien terugkeren. In 2010 werd een bronzen beeld van Bart Welten uit een Nijmeegs plantsoen geroofd. Terugkeer, al was het maar in de vorm van een replica, zou ik van harte toejuichen. Net als van die vele andere bronzen beelden die de afgelopen jaren uit de openbare ruimte verdwenen zijn.
Weten dat iets nagemaakt is levert een andere ervaring op dan dat niet weten. En daar zit het probleem met Modigliani, de Russen en Mondriaan. Er wordt geld verdiend met nagemaakt werk. Je moet betalen voor iets dat het niet is. En bedrog heeft volgens mij weinig esthetisch. Net als bij fake news is het haast niet te doen om fake art van echt te onderscheiden. Maar laten we het in ieder geval proberen.
Bart Welten en zijn zetel der wijsheid
Al zolang als ik in Nijmegen woon, nu ruim dertig jaar, zat ze daar, tegen de gevel van de school geplakt. Ik gebruik het werkwoord zitten, maar helemaal duidelijk was dat niet. Een Sedes sapientiae, een zetel der wijsheid, was wat het beeld van Bart Welten op de gevel van het Canisius College voorstelde. Het is een bekende voorstelling in de kunstgeschiedenis: Maria gezeten op een troon en Jezus als kind zittend op haar schoot. Maar bij Welten was geen troon te zien. Maria was flink gestileerd en dat gold dat ook voor het ding waar ze op zat. Het leek nog het meest op een glad gepolijst stuk rots.
Op zoek naar extra informatie zag ik dat ze er al sinds 1958 had gezeten, toen de school nog, hoe toepasselijk, Mater Dei heette. Maar afgelopen vrijdag lag Maria daar ineens. Toen bleek dat ze nooit had gezeten, maar altijd had gehangen. Het beeld was van kunststof en door de storm van donderdag was een beugel in het holle beeld afgebroken en was Maria van haar haak in de muur gegleden.
Omdat haar val mij erg aan het hart ging, zette ik er een bericht over op social media. Op maandag reageerde de gemeente Nijmegen dat het Canisius College eigenaar is van het beeld en er mee bezig was. Vanmiddag ben ik de school ingelopen om te informeren wat er concreet gaat gebeuren. Het goede nieuws is dat de zaak bij de verzekering ligt en dat het beeld gerestaureerd wordt. Maandag al is het beeld anders neergelegd om te voorkomen dat het vol zou lopen met water.
Waarom raakt het mij zo. In de eerste plaats omdat ik Bart Welten een bijzondere kunstenaar vind. Zijn massief ogende beelden hebben iets lichts, terwijl zijn frivole meisjesbeelden iets stevigs hebben. Helaas niet letterlijk. In 2010 is in het plantsoentje aan het begin van de Hazenkampseweg Weltens Meisje met springtouw bruut van haar sokkel getrokken. Alleen de voetjes bleven gespaard. De rest is ongetwijfeld ergens in een smeltoven terecht gekomen om een paar tientjes te verdienen. Dat mogelijk weer een van zijn sculpturen uit het Nijmeegse straatbeeld zou verdwijnen, stemde me droevig.
Maar er is nog een andere reden. Welten heeft zich met zijn Sedes sapientiae niet helemaal gehouden aan de traditie. Jezus zat niet bij Maria op schoot, maar stond op haar dijbeen. Parmantig las ik ergens. Opstandig zou ik het zelf willen noemen. Natuurlijk is het van opstandig een kleine stap naar opstanding, waardoor het voor gelovigen waardevol wordt. Zelf geef ik de voorkeur aan een uitleg van opstandig als rebels. Een beeld aan de gevel van een school, met een voorstelling van zetel der wijsheid, symbolischer kan het niet. Maar als een kunstenaar dan met een kleine knipoog aan de schoolgaande jeugd laat zien dat hij ook hen begrijpt. Hoe mooi zou dat zijn?
Muurmuseum: Conques
Pas was ik in Conques, in het gebied van de Aveyron in Zuid-Frankrijk. Er was ons een idyllisch oud stadje beloofd en dat was geen woord te veel gezegd. Ergens in mijn achterhoofd speelde nog de herinnering aan de colleges middeleeuwse bouw- en beeldhouwkunst. En het besef dat Conques een pleisterplaats was op de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella. Lopend vanaf de parkeerplaats schoot me de naam van de kleine kerk te binnen: St. Foy. En eenmaal voor de kerk, bij het zien van het timpaan, kwam alles weer terug.
Afschrikwekkend voorbeeld
Van het laatste oordeel waarbij de zielen worden gewogen. En waarbij diegenen die een godvrezend leven hadden geleid naar links mochten en zij die goddeloos hadden geleefd rechts in de hel terecht kwamen. Dit was het timpaan waardoor de docent verwees naar Umberto Eco’s De naam van de roos, waar de jonge Adson van Melk in de avondschemering door de abdij dwaalt en een timpaan gewaar wordt dat hem de stuipen op het lijf jaagt. En net als in het beroemde boek betreft het hier een abdijkerk. Je zou denken dat wie zich bewust terugtrekt uit het dagelijks leven en intreedt in een abdij geen aansporing meer nodig heeft om rechtschapen te leven. Maar kennelijk s dat toch anders.
Hellemond
Met de blik van nu kijken we met plezier naar de voorstellingen aan de rechterkant van het timpaan. Daar valt veel meer te zien dan aan de linkerkant, die bovendien veel statischer is. Mijn favoriete scène is helemaal onderaan, net rechts van het midden, waar een duivel met piekhaar en grote puntoren met een grote pollepel de zondaars een grote hellemond in drijft. Waar Hieronymus Bosch altijd geprezen wordt om zijn ongebreidelde fantasie, bleek men er vier eeuwen eerder ook wat van te kunnen.
Schoonheidsfoutje
Toch was er bij het zien van dit timpaan ook weer de vraag waarom? Een vraag die niemand mij ooit heeft kunnen beantwoorden. Waarom zit er in een ontwerp dat zo mooi symmetrisch is die imperfectie van die verspringende horizontale onderste balk. Bij het bestuderen van het timpaan lijkt het alsof het is opgebouwd uit kleinere delen, die later bij elkaar gevoegd zijn tot één geheel. Maar zou er niemand zijn geweest die zich er toen al aan stoorde en die de beslissing had kunnen nemen om dat deel nog eens opnieuw te doen? Of zou het opzet zijn? Zou het zijn gedaan om aan te tonen dat de mens, anders dan God, niet in staat is tot perfectie? Wie het weet mag het me zeggen.
Carmen
Wat ik nooit geweten heb, en wat ik in Conques leerde, is dat er een link bestaat er een link bestaat tussen de opera Carmen van Georges Bizet met dit timpaan in Conques. Dat we het timpaan nu nog kunnen bewonderen is te danken aan schrijver Prosper Mérimée. Om zijn brood te verdienen werkte hij als inspecteur van de monumentendienst. Hij zette zich in voor het behoudt van deze kerk, die recent nog is voorzien van nieuwe ramen die speciaal ontworpen werden door kunstenaar Pierre Soulages. In zijn vrije tijd schreef Mérimée de tragische geschiedenis van Don José die als een blok valt voor femme fatale Carmen. Dat is waardoor hij eeuwige roem verworven heeft. Maar wie Conques en de St. Foy bezoekt, zal hem ook vanwege zijn inspectiewerk eeuwig dankbaar zijn.
