Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Lijntekening in de openbare ruimte

door Reageer

Lijntekening, Amersfoort, André Pielage

In 2010 werd op het kruispunt Broerdijk-Hengstdalseweg in Nijmegen-Oost een rotonde aangelegd. Op de Broerdijk heeft in de Romeinse tijd zeer waarschijnlijk in noordelijke richting een aquaduct gelopen. Om dat zichtbaar te maken is er een monument geplaatst. Maar dat kwam pas na veel vijven en zessen tot stand. Zo was er een eerste ontwerp waarbij kunstenaar JIlles Waagmeester voorstelde om als een lijntekening de contouren van het hoofd van een Romeinse Centurion, maar wel met de karakteristieke rode hanenkam. Het voorstel werd afgewezen door de commissie beeldkwaliteit van de gemeente Nijmegen. Het belangrijkste argument was dat van twee van de vier wegen die naar de rotonde leiden, het monument te zien zou zijn als verticale rechte lijn. Daar valt wat voor te zeggen, het perspectief van de beschouwer speelt een belangrijke rol.
Toch kan een lijntekening in de openbare ruimte wel degelijk werken. Dat bewees bijvoorbeeld Jeroen Henneman met De Kus, die ruim dertig jaar lang langs de Bijlmerdreef in Amsterdam stond. Het beeld, gemaakt in opdracht van Koninklijke Bijenkorf Beheer, werd iconisch. Dus toen het gebouw een nieuwe eigenaar kreeg, die van het beeld af wilde, ging men op zoek naar een nieuwe plek. Daarbij stelde Henneman twee eisen: voldoende ruimte om het contrast van het beeld met de lucht te kunnen laten zien, en een stedelijke omgeving. Uiteindelijk kwam het beeld te staan op het Anton de Komplein in Amsterdam, niet ver verwijderd van de oorspronkelijke plek. Het is niet Hennemans enige Kus. In 2007 schonken Willem Alexander en Maxima een variatie op het werk aan de gemeente Apeldoorn.
Pas zag ik opnieuw een lijntekening in de openbare ruimte. Langs de A28, net ten noorden van de Amersfoortse wijk Vathorst, staat een boerderij. Door de snelheid van jou als automobilist én door de lijnen, krijg je even de indruk van een karkas van een boerderij, maar al snel besef je dat een plat vlak is. Ten minste, bijna. Want op de schoorsteen midden op het dak is een horizontale ring geplaatst die dienst kan doen als ooievaarsnest. Dat is ook terug te zien in de naam van het werk: Uiverhoeve. Maker is kunstenaar André Pielage. Hij bekleedde de stalen constructie met zwart gecoat aluminium waarvoor hij de mallen met de hand vormde. Daardoor ontstaat de indruk dat de boerderij is afgebrand.
Door het zien van de boerderij als lijntekening dacht ik nog eens over de Romeinse Centurion. Juist de ervaring dat die verticale lijn de contouren laat zien van een hoofd of juist andersom dat dat hoofd niets anders is dan een rechte verticale lijn. Eigenlijk was dat best een spannend idee, juist omdat je het op een rotonde altijd van meerdere kanten bekijkt.        

Dwarskijken: Hourloupe

door

Dwarskijken, Jean Dubuffet, Godlinze, hourloupe

In 1991 was ik in Rome. De studievereniging van Kunstgeschiedenis had voor de jaarlijkse reis gekozen voor de Eeuwige Stad. Het idee was om een te gaan, maar de heenweg duurde door pech al drie dagen. Om onze tijd in Rome efficiënt te besteden, plande ik met enkele anderen een dag met het bezoeken van tien kerken. Van vroeg-christelijke basilieken tot en met barok. Na Bernini’s Sant’ Andrea in Quirinale was de culture shock in de Santa Maria degli Angeli e dei Martiri te groot. We gooiden de handdoek in de ring en sloegen de laatste kerk over.
Afgelopen zomer kampeerde ik met mijn echtgenote, in Rome als journalist aanwezig, bij onze kerkentocht, in Oost-Groningen. We lazen over Groninger kerken en werden nieuwsgierig. We planden een dagtocht langs zeven kerken, maar de enorme verscheidenheid smaakte naar meer. Aan het eind van de dag stond de teller op elf, waarbij we er ook nog een hadden moeten missen, omdat die kerk op zondag gesloten was.

Holwierde, Bierum, Spijk, ’t Zandt, Zeerijp, Westeremden, Stedum (gesloten), Loppersum, Eenum, Oosterwijtwerd, Krewerd. Het exterieur, de koorbanken, de begraafplaats, het orgel, de muurschilderingen, elke kerk had zijn eigen verrassende details. Het meest bijzonder vond ik de kerk van Godlinze en misschien kwam dat wel omdat er in de 16-eeuwse Pancratiuskerk een moderne twist te vinden was. In de witgepleisterde kerk waren de naden met zwart geaccentueerd. Waarom? Geen idee. Ik heb er geen verklaring voor kunnen vinden. Maar ik had er wel direct een associatie bij. In het beeldenpark van het Kröller-Müller Museum is misschien wel het meest prominente werk de Jardin d’émail van Jean Dubuffet. De omheinde witte ‘tuin’ van twintig bij acht meter is een belevenis om doorheen te lopen, vooral bij fel zonlicht. Het is verblindend. Maar Dubuffet heeft alle naden met zwarte verf gemarkeerd. Dubuffet noemde het hourloupe-stijl. Vloeiende lijnen, ingegeven door doodles, accentueren vlakken en suggereren beweging. Van vloeinde lijnen is in Godlinze geen sprake. Maar wie Jardin d’émail kent, kan de Pancratiuskerk niet bezoeken zonder even aan Dubuffet te denken.      

Muurmuseum: Schoenmakers

door Reageer

Muurmuseum, reliëf, Piet Schoenmakers, Roermond

Een muur in de Kloosterwandstraat in Roermond is deels bekleed met groene tegels. De meeste zijn plat, maar een aantal vormt samen een reliëf. De voorstelling is, door een ver doorgevoerde stilering. niet makkelijk te lezen. Rechts zien we negen ruiters, hoewel de paarden door hun lange hals meer doen denken aan lama’s. De lichamen van de paarden hebben ook wel iets weg van eettafels. De linkerhelft van het reliëf is lastiger te duiden. Helemaal links zien we een geknielde figuur, die met zijn armen horizontaal gestrekt zijn handpalmen toont. Daarnaast staan een kruis en twee smalle figuren, waarvan er één een schild lijkt vast te houden. En er is een wezen dat iets weg heeft van een doodshoofd, maar waarschijnlijk een uil is. En dan zijn er nog twee jaartallen, 1213 en 1218. Uiteindelijk ligt daar de belangrijkste aanwijzing om het reliëf te interpreteren. Het is het enige concrete gegeven waarop je kunt zoeken.
1213 blijkt het jaar waarin Roermond in opdracht van Otto IV met de grond gelijk werd gemaakt. Volgens sommige bronnen was deze Otto, zoon van Heinrich der Löwe, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Andere bronnen spreken dat juist tegen. Ook is niet helemaal duidelijk met wie Otto in conflict was. Wel is zeker dat Roermond de meest zuidelijke van de vier hoofdsteden van het hertogdom Gelre was. En waarschijnlijk heeft dat een rol gespeeld bij Otto’s vernietigende plan. 1218 blijkt het stichtingsjaar van de Munsterabdij, een belangrijk feit voor de ontwikkeling van de stad.
Maker van het reliëf is Piet Schoenmakers, geboren in 1919 in Roermond en daar in 2009 overleden. Na zijn opleiding, eerst in Roermond en daarna in Amsterdam, kreeg Schoenmakers in 1941 de Prix de Rome. Na de oorlog ging hij werken voor Atelier St. Joris in Beesel, een kilometer of zes ten noorden van Roermond. Dit atelier, waar tal van kunstenaars werkten, was gespecialiseerd in keramische kunstvoorwerpen voor kerken en privégebruik. Maar er werden ook gebruiksvoorwerpen geproduceerd. Ik vind het mooi dat het reliëf iets vertelt over de geschiedenis van Roermond, dat het is gemaakt door een kunstenaar van de stad en ook iets laat zien van de kunstproductie in de directe omgeving van de stad.

School en kunst (9): Paalklimmende jongens en spelende kinderen

door Reageer

Paalklimmende jongens van Jan van Eyl in Deventer en Spelende kinderen van Sef Moonen in Siebengewald laten zien dat beelden niet altijd in de meest passende context worden geplaatst.

“Mooi beeld hè?”
Een man met een hond ziet dat ik belangstelling heb voor een beeld in een plantsoen in Deventer. Mijn eerste indruk was typisch een beeld dat ooit bij een school heeft gestaan. Twee kinderen die klimmen langs een paal of een gestileerde boomstam. Hoe symbolisch wil je het hebben? Onderwijs is dé manier om in het leven hogerop te komen.

Ik vraag de man of hij meer weet over het beeld. Hij vertelt dat er op deze plek in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog – op 15 maart 1945 om precies te zijn – een Duitse V2 raket is ingeslagen en dat daarbij twee jongetjes om het leven zijn gekomen. Het beeld van Jan van Eyl kwam er pas later, eigenlijk toen de grote hausse aan herinneringsbeelden al voorbij was. Volgens het bordje bij het beeld dateert het uit 1958. Thuis zoek ik nog wat verder. Ik kom een krantenartikel tegen uit de Stentor van 16 augustus 2020. Het beeld lijkt nooit als monument te zijn gemaakt, maar te zijn geplaatst in het Deventer streven om meer kunst in de openbare ruimte te krijgen. Mede door inspanningen van iemand die als verpleegkundige direct betrokken was bij de zorg voor de slachtoffers en vele jaren later opnieuw in Deventer ging wonen in de directe omgeving van het beeld, is er 75 jaar na het ongeluk en ruim zestig jaar na plaatsing alsnog een link gelegd tussen de rampzalige gebeurtenis en het kunstwerk op dezelfde plek. Het is zelfs de vraag of Jan van Eyl ooit geweten heeft wat er op de plek waar zijn Paalklimmende jongens kwam te staan is voorgevallen.

In Siebengewald, tegen de Duitse grens in Noord-Limburg, staat basisschool ’t Kendelke. Bij de school staat een beeld van Sef Moonen, getiteld Spelende kinderen. Het spel heeft aanvankelijk een grimmig kantje. De twee jongens zijn overduidelijk met elkaar in gevecht. Maar loop je het plein op en bekijk je het beeld van de andere kant, dan blijkt het schijn. Het is meer stoeien dan vechten. Tussen de jongens staat heel onbezorgd een vogel, vermoedelijk een gans. Het thema spelende kinderen kom je met grote regelmaat tegen bij scholen. Vaak is het spel herkenbaar, ofwel door de uitgebeelde handeling ofwel door vormgegeven attributen. Het probleem met het beeld van Moonen is dat het door de plaatsing tussen een bord met de aanduiding basisschool en een bord met de naam van de school niet langer uitnodigt om van alle kanten te bekijken. Door de tekst wordt het beeld in feite gereduceerd tot ‘de voorkant’.

Toen ik aan dit verhaal begon, was mijn idee dat de beelden eigenlijk veel beter omgewisseld hadden kunnen worden. De paalklimmende jongens bij de school en de jongens in gevecht in het Deventer plantsoen. De oorlog als gevecht, de twee jongens beide als verliezer. Maar het krantenartikel over de latere toewijzing en de aanwezigheid van de gans tussen de vechtende jongens halen dat idee onderuit. De beelden laten zien dat het idee van de kunstenaar leidend is en dat de context wel eens later komt en zelfs wel eens minder gelukkig is. Zo blijf ik van mening dat Jan van Eyls beeld uitstekend bij een school had gepast.

Spelende kinderen van Sef Moonen in Siebengewald
Sef Moonen, Spelende kinderen, Siebengewald
links ‘voorkant’ zonder gans, rechts áchterkant’ met gans

School en kunst (8): RijnIJssel

door Reageer

School en kunst, Jac. Maris, arnhem
Moeder en dochter van Jac. Maris voor ROC RijnIJssel in Arnhem

Voor een schoolgebouw aan de Middachtensingel in Arnhem-Presikhaaf staat een beeld. Zoals er voor schoolgebouwen in Nederland enkele honderden staan. Maar het verhaal van dit beeld is minder standaard dan het lijkt. Het is het beeld van een vrouw en een kind, een meisje. Moeder en dochter staat er op een bordje, maker Walter Jacques Maris. Ook staat er een datering vermeld, 1964. En dat botst met het schoolgebouw, een vestiging van ROC RijnIJssel, daterend uit 2011. Een school bovendien voor middelbaar beroepsonderwijs, met studenten van 16 jaar en ouder. En die worden al heel lang niet meer door hun moeder naar school gebracht.
Enig zoeken wijst uit dat het beeld ooit stond voor een ander schoolgebouw, op de Lange Wal. Daar stond de Louise de Colignyschool, volgens het Gelders Archief een christelijke school voor meisjes. Dat zou een verklaring zijn voor het beeld van een moeder en een dochter. Ik kwam ook nog een andere duiding tegen: het beeld zou een leraar en een leerling voorstellen, niet aan het begin, maar aan het einde van de dag. Het lijkt een gevalletje hineininterpretieren, ook omdat bronnen voor deze duiding ontbreken.
Dan nog even de kunstenaar, Walter Jacques Maris, beter bekend als Jac. Maris. Telg uit een beroemde kunstenaarsfamilie. Jacob, Matthijs en Willem Maris waren drie schilderende broers uit Den Haag. Jac. is de kleinzoon van Jacob Maris. Zijn eerste beeldhouwlessen kreeg hij in Kleve, waar de familie woonde, van de Vlaamse beeldhouwer Achilles Moortgat. Later bezocht hij de academie in Düsseldorf. In Maris oude atelier’, net buiten Heumen, waar hij later ook ging wonen, is sinds zijn overlijden in 1996 het ateliermuseum Jac. Maris gevestigd. Vooral in Nijmegen en omgeving zijn in de openbare ruimte nog tal van Maris’ beelden te vinden.