Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

School en kunst: Willem Lodewijck

door Reageer

Reliëf van Klaas van Dijk op obs Willem Lodewijck in Bourtange

Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg was van 1584 tot zijn dood in 1620 stadhouder van Friesland. Vanaf 1594 viel ook Groningen onder zijn gezag en twee jaar later kwam Drenthe erbij. Zijn vader was Jan VI, beter bekend als Jan van Nassau en zijn grootmoeder was Juliana van Stolberg, die ook de moeder was van Willem van Oranje. Samen met zijn neef Maurits, stadhouder van Holland en Zeeland, speelde Willem Lodewijk een vooraanstaande rol tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Zo voerden beiden hervormingen door in het leger, wat leidde tot successen tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

Vesting
Een andere maatregel die Willem Lodewijk nam, was het afsluiten van de heerwegen naar Groningen. Een belangrijke schakel daarin was de oprichting van de vesting Bourtange. Hier, in een moerassig gebied tegen de Duitse grens, liet Willem Lodewijk in 1593 een al eerder begonnen vestingwerk voltooien. Later werd de vesting nog uitgebreid en versterkt en zo speelde zij een rol in de verdediging tijdens de twee Münsterse Oorlogen (1665 en 1672), toen de bisschop van Münster Bernard van Galen, bijgenaamd Bommen Berend, Groningen belegerde. Ook daarna volgde nog uitbreiding en versterking van de vesting, die volgens bronnen in 1742 op zijn grootst en sterkst was.

Willem Lodewijck
In Bourtange wordt Willem Lodewijk nog altijd geëerd. Hij heeft er een straat naar zich genoemd gekregen en de enige basisschool die het dorp rijk is. Ooit was er nog de christelijke basisschool De Poort, maar of die is opgeheven of is gefuseerd met de openbare school is niet makkelijk terug te vinden. Ook is onduidelijk van wanneer obs Willem Lodewijck dateert. Wel valt op dat er een oud gebouw is, met twee naast elkaar gelegen delen met elk een zadeldak, en dat daarachter nieuwere aanbouw is met een plat dak. En dan is er nog een lage aanbouw voor de twee oude delen, waar de ingang van de school is. Op de gevel van een van de oude delen, waarvan het de vraag is of daar vensters zijn dichtgemetseld, bevindt zich een driedelig reliëf.

Reliëf
In drie tinten, wit, zandkleurig en terracottakleurig, die overeenkomen met het metselwerk van het gebouw, zijn kinderen weergegeven. Links twee meisjes hand in hand, in het midden twee meisjes en een jongen plus een leerkracht en rechts een meisje en een jongen die fruit van een boom plukken, waarbij de associatie met Adam en Eva voor de hand ligt. Dit is meteen ook het meest levendige beeld. De andere twee scènes zijn erg statisch.

Klaas van Dijk
Maker van de reliëfs is Klaas van Dijk (1913-1990). Van Dijk werd geboren in de stad Groningen, hij bezocht er Academie Minerva en zijn werk is vooral in de stad en de provincie Groningen te vinden. Van Dijk werkte als beeldhouwer in brons, steen en koper en daarnaast maakte hij mozaïeken. Zijn bekendste werk is waarschijnlijk de grote trotse haan, die eerder op de Praediniussingel in Groningen stond en inmiddels vlakbij het Groninger Museum.

Detail van het reliëf van Klaas van Dijk op obs Willem Lodewijck in Bourtange

Detail
In Van Dijks reliëf op de gevel van de Willem Lodewijck is één detail dat het direct koppelt aan Bourtange. In het middelste deel staan links onder in de hoek vijf letters, ABDEC. Ten minste, zo laten ze zich logischerwijs lezen. Naar de betekenis is het gissen. Je zou het kunnen duiden als het maken van fouten tijdens het leerproces. Wat wel eenduidig is, zijn de cijfers 1742, een directe verwijzing naar de glorietijd van Bourtange.

Muurmuseum: De Laat

door Reageer

Portret door Tymon de Laat, op de gevel van de openbare bibliotheek in Heeswijk-Dinther

Tymon de Laat is beeldend kunstenaar. Na zijn afstuderen aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam reisde hij naar Latijns-Amerika, waar hij werd gegrepen door de cultuur en de mensen. En dat is terug te zien in zijn werk. De Laat schildert portretten, waarbij hij de natuurlijke lijnen in de gezichten van zijn modellen extra aanzet, waardoor er vlakken ontstaan. Die vlakken kleurt hij in met doorgaans felle tinten. Terwijl dat behoorlijk kunstmatig en bedacht is, komt het juist heel authentiek over.
De Laat werkt op doek, maar hij voert zijn portretten ook uit als muurschildering, zoals deze op de gevel van de openbare bibliotheek in Heeswijk-Dinther. Daar past hij wat mij betreft uitstekend. Welbeschouwd is de bibliotheek de plek bij uitstek waar je heen gaat om nieuwe werelden te leren kennen. Dit portret intrigeert en nodigt nadrukkelijk daartoe uit.

Muurmuseum: Adam en Eva

door Reageer

Een tekening op een wand in Rome zette me aan het denken over Adam en Eva

Een paar weken geleden moest ik in Rome even wat boodschappen doen. Vanuit ons appartement op de Viale Vaticano liep ik naar de dichtstbijzijnde supermarkt. Hier geen toeristen, alleen maar Romeinen. Op een wand zag ik een tekening van een jong stel, gearmd en op de rug gezien. Ze keken naar een boom. Je mag me geconditioneerd vinden, maar als ik zie of hoor man, vrouw, boom, dan denk ik Adam en Eva. Misschien kwam het door de bijna gewijde grond, zo dicht bij Vaticaanstad. Maar misschien was het ook wel de bedoeling van de anonieme maker. Ten slotte komen kunstenaars op zoek naar een onderwerp al een kleine twintig eeuwen lang als eerste bij de Bijbel uit.

Toch viel er bij deze tekening nog wel wat op af te dingen. Waren het wel Adam en Eva? De man en de vrouw waren immers eigentijds gekleed, terwijl ze in het paradijs nog naakt waren. De schaamte en het zichzelf bedekken kwamen pas na het plukken van de appel. Van appels was überhaupt geen sprake. Wel waren in de boom vagelijk vijf vormen herkenbaar, die deden denken aan met water gevulde ballonnen aan een touwtje. Of, een beetje luguber, aan vijf stroppen zoals je die in films altijd klaar ziet hangen voor terdoodveroordeelden.
En juist dat gebrek aan eenduidigheid – noem het gelaagdheid – sprak me aan in deze tekening. Het deed me beseffen dat hier een stel stil stond bij een boom, kennis nemend van goed en kwaad. Dus toch Adam en Eva.

Muurmuseum: David

door Reageer

Muurmuseum, David, Michelangelo, Nevers

Op een soort eilandje tussen de Rue François Mitterand, de Rue Courte, de Rue Hippolyte Taine en de Rue de Remigny in Nevers zit Pharmacie Bernamont. Door de ligging van de straten is de apotheek smal en diep. Verder is het een apotheek zoals er in Frankrijk heel veel zijn, met grote groene kruisen oplichtend aan de gevel. Toch beschikt Pharmacie Bernamont over iets, waardoor je hem niet snel vergeet: een muurschildering boven de ingang. We zien frontaal het ontblote bovenlijf van een man met zijn hoofd naar links gedraaid. Alleen zijn linker onderarm is zichtbaar, met de hand ter hoogte van de schouder. In zijn hand houdt hij een tak met bladeren, mogelijk een lauwertak. De hele voorstelling is in grijs en wittinten. Alleen het blad is groen.

David van Michelangelo stond model voor een reclameschildering in Nevers

Wie een beetje thuis is in de kunstgeschiedenis, ziet direct de gelijkenis. Onmiskenbaar is deze voorstelling gebaseerd op de David van Michelangelo, die in Florence voor het Piazza della Signoria voor het Palazzo Vecchio staat. Michelangelo kreeg in 1501 de opdracht om het beeld te maken van Piero Soderini, een Florentijnse koopman, die gekozen was tot kanselier van de nieuw gestichte republiek Florence. De stad had net een beroerde periode achter de rug. De geestelijke Girolamo Savonarola, wars van weelde en rijkdom, had zich een groot aantal aanhangers in de stad weten te verwerven en hij voerde gedurende enkele jaren een waar schrikbewind. Dat de stad deze dwingeland had weten te overleven, was voor Soderini reden om een beeld te bestellen dat kracht en moed zou uitdrukken. Michelangelo, die eerder vanwege Savonarola zijn vaderstad had verlaten, keerde terug en voldeed met zijn David prima aan de opdracht.

Kracht en moed kun je David, die volgens de verhalen uit het Oude Testament met zijn slinger de reus Goliath had verslagen, niet ontzeggen. Michelangelo verrichte ook een krachttoer. Inclusief voetstuk schiep hij een beeld van ruim vijf meter hoog. Anatomisch deugde het beeld volledig, maar perspectivisch moest het ook kloppen. Want als je als gewone sterveling naast een beeld dat drie keer zo hoog is staat en naar boven kijkt, dan oogt het hoofd als snel te klein. Dat begreep Michelangelo en hij loste het uitstekend op. Ook het feit dat er voor het eerst een groot beeld van een naakte man in het straatbeeld kwam te staan, kun je zien als een teken van overwinning op de ideeën van Savonarola, die het beeld om deze onzedelijkheid gegarandeerd aan diggelen zou hebben geslagen.

Pharmacie Bernamont in Nevers met een reclameschildering die gebaseerd is op de David van Michelangelo

David werd wereldberoemd en op diverse plekken in de wereld zijn er replica’s van het beeld geplaatst, in Marseille en Nice, in het Victoria and Albert Museum in Londen en in Recife (Brazilië) en Montevideo (Uruguay) in Zuid-Amerika. De beroemdste replica staat in Florence. Daar werd het origineel in 1873 naar binnen gehaald om het te beschermen tegen weersinvloeden. En sinds 1910 staat er een replica op de oorspronkelijke plek.

En in Nevers drukt dus een geschilderde David zijn stempel op het straatbeeld. Hoe die daar gekomen is, weet ik niet. In de geschiedenis van Pharmacie Bernamont heb ik me niet verdiept. De tak die David hier in zijn hand houdt, duid ik als geneeskrachtig.
Wat ik nog wel een prettige bijkomstigheid vind is dat David zijn blik gericht heeft richting de Rue Hippolyte Taine. Taine werd in 1866 aan de École nationale supérieure des beaux-arts en vijf jaar later aan de Universiteit van Oxford benoemd tot hoogleraar Kunstgeschiedenis.



Muurmuseum: Pirke Verschiet

door

Pirke Verschiet van Eelco van den Berg op een muur in Uden

Voor de Cultuurkrant schreef ik pas een stuk over het uitgebreide netwerk van brass bands in Noorwegen. Dat blijkt een erfenis te zijn van de Eerste Wereldoorlog. Na 1918 was er behoefte aan een positief elan en dat werd extra leven ingeblazen door onder meer deze brass bands en school bands, muziekgroepen die niet van de school zijn, maar wel in de school repeteren en waar veel Noorse kinderen hun muzikale vorming krijgen. Ik vond het wel bijzonder. De wereldgeschiedenis speelt dus na ruim een eeuw nog altijd een rol kan spelen in het dagelijks leven.

Ik moest er aan terug denken toen ik pas in Uden op de zijkant van een flat al van grote afstand een vrolijke figuur zag. Uiteraard ben ik dichterbij gaan kijken. Het was een beetje een houterige mansfiguur met blauw jasje en een zwart-geel gestreepte broek die beide wat gerafeld waren, Verder had hij een rond wit en gestileerd gezicht. En heel opvallend, geen handen of voeten, maar bruine stompjes. Ook zijn nek had die vorm. En onder de voorstelling stond een tekst: “’t is hier goed kerse ete!”

Ik had een afspraak en weinig tijd om me er op dat moment verder in te verdiepen. Dat deed ik thuis wel. Al snel kwam ik erachter dat Uden tegen het eind van de 19e eeuw uitgroeide tot een vooraanstaand kersendorp. Kersenrassen als de Udense Zwarte, de Udense Spaanse en later ook de Bastaard Dikke waren geliefd in Nederland en zelfs daarbuiten. Aan het begin van de 20e eeuw stonden er alleen in Uden ruim 8500 kersenbomen, ongeveer tweederde van heel Noord-Brabant. De veiling, aanvankelijk nog particulier initiatief, is sinds 1920 eigendom van de boerenbond N.C.B.

In 1946 organiseert men in Uden voor het eerst Kersenfeesten, die drie jaar later door de burgemeester en enkele geestelijken een officieel karakter krijgen. Daarbij draaide het vooral om de presentatie van Uden en haar kersen. De hele Udense bevolking deed mee en de kersenfeesten werden steeds groter. Symbool van de feesten werd Peerke of Pirke Verschiet, een grote vogelverschrikker die hoog boven het feestterrein uitstak. Jaarlijks koos men een kersenkoningin, de plaatselijke wandelclub begon met het organiseren van de Kersentocht. Maar de na-oorlogse tijd eiste haar tol. Er was dringend behoefte aan woningen, waarvoor kersengaarden werden gerooid. In 1964 was het afgelopen met de Kersenfeesten. Alleen de Kersentocht gaat nog even door. In de jaren ’90 wordt nog kortstondig een poging gedaan de feesten nieuw leven in te blazen, bijvoorbeeld met een opblaasbare Pirke Verschiet

Helemaal vergeten is de kersencultuur in Uden niet. Een van de tastbare herinneringen is de muurschildering op een flat aan de Wilhelminastraat. De voorstelling wordt gekenmerkt door een sterk gebruik van kleuren en lijnen, met veel decoratieve elementen en roept associaties op met moderne strips.

Over de totstandkoming kreeg ik opheldering van Ben van Eerd, werkzaam bij het bedrijf dat verantwoordelijk was voor de renovatie van de flats. De muurschildering is gebaseerd op een foto van Pirke Verschiet, afkomstig uit een boek over de kersengeschiedenis van Uden. Rianne Thelosen maakte de tekening, Joop van Geffen voerde hem uit als wandschildering. Hoe de kleuren zijn bepaald, vermeldt Van Eerd niet.
Ik vind het mooi dat erfgoed via nieuwe kunstvormen behouden blijft. Maar wat me vooral trof was het jaar waarin de feesten van start gingen. Kennelijk was er in Uden na de Tweede Wereldoorlog, net als in Noorwegen na de Eerste, behoefte aan een nieuw elan. Het is spijtig dat dat nog geen twintig jaar heeft mogen bestaan.