Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

  • Home
  • Dwarskijken
  • Muurmuseum
  • Poëzie
  • Op zoek naar Schwind
  • Contact

Kaaisjouwers

24 november 2020 door Peter Zunneberg

Op de Waalkade in Nijmegen is een muurschildering te zien. Over een dunne lijn loopt een man omhoog. Aan het rechter uiteinde de voet van de lijn zijn drie vaten te zien. De lijn moet een loopplank voorstellen. Dat weten we omdat Street art, Nijmegen, Kaaisjouwerelders op de Waalkade een beeld staat getiteld De Kaaisjouwer. Over dit beeld, gemaakt door Margriet Hovens en bedoeld als eerbetoon aan de mannen die enkele eeuwen lang zware lasten sjouwden van de haven van Nijmegen naar het centrum van de stad, is sinds de onthulling, begin september, al pittig gediscussieerd.

Margriet Hovens, Kaaisjouwer, NijmegenNiet alle Nijmegenaren zijn even blij met Hovens’ Kaaisjouwer. Dat blijkt onder meer uit een peiling van De Gelderlander. Belangrijkste punt van kritiek zijn de verhoudingen, het hoofd is te klein in vergelijking met de rest van het lichaam. In een reactie in De Gelderlander verdedigde Hovens zich door erop te wijzen dat ze de verhouding “precies in de canon 1 : 9” heeft aangehouden. Van een bevriende kunstenaar hoorde ik dat in haar tijd op de academie 1 : 8 werd aangehouden. Uit mijn studietijd herinner ik me uit de colleges klassieke archeologie dat de Griekse beeldhouwer Polykleitos voor zijn Doryphoros (Speerdrager) 1 : 6 hanteerde. Zo’n twee eeuwen na Polykleitos hield bijvoorbeeld Lysippos de verhouding 1 : 7 aan, wat natuurlijker en daardoor ook levendiger oogde. Welke de juiste verhouding is? Geen idee, misschien is het wel een kwestie van smaak.

Perspectief
Hoe komt het dan dat zoveel van Hovens’ criticasters het hoofd van haar beeld te klein vinden? Dat kan te maken hebben met perspectief. Het beeld is meer dan levensgroot, zo’n tweeëneenhalve meter. Dat betekent dat je als toeschouwer de gestalte niet recht in de ogen kijkt, maar je blik omhoog moet richten. Die vertekening moet je op een of andere manier compenseren. Michelangelo, van wie Hovens zegt dat de handen van de Kaaisjouwer afkomstig zijn, wist dat al. Welbeschouwd zijn de verhoudingen in zijn beroemde David volledig zoek. Maar omdat het beeld zo hoog boven zijn beschouwers uittorent, wordt dat door het perspectief als het ware gecorrigeerd.

Santa Maria del Mar, bastaixos

Santa Maria del Mar met een detail van de deur waarop een van de bastaixos is vereeuwigd

Uitstraling
Een ander punt van kritiek is het gebrek aan uitstraling. Hier verdedigt Hovens zich door te verklaren dat het beeld volledig naar een foto is gemaakt. Maar een foto is een momentopname, een handeling die kunstmatig bevroren is. De foto die Hovens gebruikte laat een kaaisjouwer aan het werk zien. Maar dat vertaald in een beeld vraagt meer, het uitstralen van kracht of onverzettelijkheid. Het bekendste beeld van een arbeider in Nederland is waarschijnlijk Mari Andriessens De Dokwerker, dat symbool is geworden van verzet. De Kaaisjouwer heeft niets symbolisch. Het enige wat je uit de blik van de man zou kunnen afleiden is berusting. Maar dat lijkt me niet iets om via een monument te moeten uitdragen. Wat ook niet meehelpt is de uitvoering in aluminium. Het oogt goedkoper en minder levens dan brons.

Constantin Meunier, sjouwers

Twee sjouwers van Constantin Meunier

Waarom?
In alle beschouwingen over de Kaaisjouwer wordt gewezen op het initiatief van schrijver Frank Antonie van Alphen. In 2012 publiceerde hij een boek over de kaaisjouwers, die hun zware werk voor een habbekrats verrichtten en vaak in erbarmelijke omstandigheden woonden in de benedenstad. Het optekenen van die verhalen, voor ze helemaal waren verdwenen, is absoluut waardevol. Maar is een beeld niet te veel eer?
Een kleine zoektocht levert op dat sjouwen op allerlei uiteenlopende plekken een dagelijkse praktijk was. Zo moest ik direct denken aan de roman Kathedraal van de zee van Ildefonso Falcones. Tussen 1329 en 1383 werd in Barcelona de kerk van Santa Maria del Mar gebouwd. Tientallen mannen, zogenoemde bastaixos, verenigd in het gilde van zakkendragers, sjouwden jarenlang de stenen voor die bouw van de groeven op Montjuic naar de bouwplaats.

Gerard Brouwer, Sjouwer

Sjouwer van Gerard Brouwer (foto via Google Maps)

In een verhaal over de herkomst van de biersoort porter kwam ik tegen dat dit bier al vroeg in de 18e eeuw populair was bij de dragers die vrachten uit de Londense haven moesten vervoeren. In het Engels heetten die dragers porters. In de 19e eeuw legde de Belgische beeldhouwer Constantin Meunier zich toe op het verbeelden van arbeiders, waarbij hij diverse beelden maakte van dragers uit de Antwerpse haven. En dan is er nog het beeld in Wassenaar. Daar staat sinds 1990 aan de rand van de Haven het beeld Sjouwer van Gerard Brouwer. Waarom dit beeld uitgerekend in Wassenaar staat en niet in een stad waar de handel over zee meer betekenis had, heb ik vooralsnog nergens kunnen vinden.

Hoe het ook zij, met het beeld De Kaaisjouwer is in Nijmegen een historisch beroep in het zonnetje gezet, dat veel minder exclusief was voor de stad dan gesuggereerd. Je kunt je afvragen of met dit beeld deze geschiedenis niet groter is gemaakt dan hij daadwerkelijk was. En of de anonieme muurschildering juist daardoor niet meer recht doet aan de kaaisjouwers dan het beeld.

Categorie: beeldhouwkunst, schilderkunst, street art Tags: Barcelona, Constantin Meunier, Gerard Brouwer, Margriet Hovens, Nijmegen, Wassenaar

Muurmuseum: Waalpaintings

13 november 2020 door Peter Zunneberg Reageer

Terwijl ik dit schrijf heeft Studio Hartebeest net op de zijgevel van het casino op de Waalkade een muurschildering voltooid. Een muurschildering die gewijd is aan Theophanu, de Byzantijnse prinses die in 972 huwde met Otto II, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het maakte haar op 12-jarige leeftijd al keizerin. Studio Hartebeest, Waalpaintings, Theophanu, NijmegenHeel veel is er over Theophanu verder niet bekend. Wel weten we dat ze tijdens haar leven acht keer in Nijmegen is geweest. Verder is er een verband te leggen tussen de Nicolaaskapel op het Valkhof en Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. Het maakt Theophanu tot een belangrijke figuur in de Nijmeegse geschiedenis. Het was voor Studio Hartebeest niet eenvoudig om Theophanu in een muurschildering te vereeuwigen. Er zijn maar weinig afbeeldingen van haar. Uiteindelijk kozen Maaike van den Heuvel en Gerco Hiddink voor een wat statische weergave van de keizerin, gebaseerd op een eigentijdse bron. Om haar heen zijn passages uit haar leven te zien.

Waalpaintings
De muurschildering is de eerste in een reeks van vijftien. Twee historici, Erika Manders en Dennis Jussen, namen het initiatief voor wat zij Waalpaintings noemen (afgeleid van wallpaintings), die de geschiedenis van Nijmegen zichtbaar moeten maken. Vijftien scènes uit de Nijmeegse geschiedenis, gebaseerd op de in 2009 opgestelde canon van de Nijmeegse geschiedenis. Strikt genomen is dat eerste niet helemaal juist. Twee bestaande muurschilderingen zijn door Manders en Jussen min of meer ‘geannexeerd’. Bij de doorgang van Plein 1944 naar de Scheidemakershof schilderde Combolution begin 2019 een herinnering aan het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. Remco Visser en Naamloozz, Nijmegen, WaalpaintingIn de doorgang van het Kelfkensbos naar de Sint Thomashof schilderden Remco Visser en Naamloozz (Kenneth Letsoin) eerder dit jaar een Romeinse soldaat. In zijn linker hand houdt hij een zwaard dat dreigend naar de toeschouwer wijst. Zijn blik is minder vastberaden. Rechts naast de soldaat is een vrije interpretatie van een aquila te zien, het veldteken waarmee elk Romeins legioen met zich meedroeg. Deze muurschildering zou herinneren aan de Bataafse opstand in 69-70.

Dwarskijken
Maar er is iets met de schildering aan de hand. Op de tegenoverliggende muur is ook een muurschildering te zien, net als de Romein staan hier ook mannen in uniform, met helmen, grimmig kijken, niet met zwaarden maar met gummiknuppels en schilden. Voor wie het nog niet herkent, is er een begeleidende tekst: Pierson auto’s in de woonkamer mensen op straat 1981.
Alsof het allemaal al niet duidelijk was dat er een verband wordt gelegd tussen twee episodes uit de Nijmeegse geschiedenis, hebben de makers dat nog eens extra benadrukt door een slimme truc: de ME-ers zijn geschilderd op een rode ondergrond en dat blijkt een vaandel te zijn dat wordt vastgehouden door een Bataaf.

Remco Visser en Naamloozz, Waalpaintings, Nijmegen
Op deze website leg ik in de rubriek Dwarskijken geregeld verband tussen kunstwerken, foto’s, cartoons, bouwwerken etc. Met hun schildering in de Sint Thomashof hebben Remco Visser en Naamloozz laten zien dat je ook kunt dwarskijken in de geschiedenis. Geschiedenis is niet alleen feiten op een rijtje zetten, geschiedenis is ook feiten duiden en interpreteren. Dat gebeurt op de Sint Thomashof. Het zou mooi zijn als de makers van toekomstige Waalpaintings ook die artistieke vrijheid krijgen of zich toe-eigenen.

Categorie: Dwarskijken, erfgoed, Muurmuseum, schilderkunst Tags: Nijmegen, Remco Visser en Naamloozz, Studio Hartebeest, Theophanu, Waalpaintings

Dwarskijken: Vrouwen van Gustav Klimt

6 november 2020 door Peter Zunneberg 2 Reacties

Gustav Klimt
1897, New York. Psycholoog Dr. Laszlo Kreisler wordt ingeschakeld om de ontvoerder van enkele baby’s op te sporen. Op een feestje maakt hij kennis met Prof. Karen Stratton, hoogleraar psychologie op Harvard. Tussen de twee groeit iets moois. Als Stratton de kans krijgt om in Wenen een aantal maanden samen te werken met Sigmund Freud, is haar keus snel gemaakt. Nu is de vraag aan Kreisler gaat hij mee of niet. Tot zover een van de verhaallijntjes van televisieserie The Alienist – Angel of Darkness.
Carl E. Schorske, Fin-de-Siècle ViennaIn 1980 publiceerde de Amerikaanse cultuurhistoricus zijn boek Fin-de-Siècle Vienna. Wenen was rond die eeuwwisseling het centrum van de wereld waar heel erg veel gebeurde op het gebied van muziek, met onder andere Gustav Mahler. Architectuur bloeide door de Wiener Sezession en Otto Wagner. Schilder Gustav Klimt timmerde aan de weg. Maar er was meer dan alleen het culturele leven. Op het terrein van internationale politiek kwam Theodor Herzl met ideeën over een eigen staat voor het joodse volk. En dan was er nog de al genoemde Sigmund Freud die met nieuwe baanbrekende inzichten kwam in de psychologie. Schorske schetste het beeld van een intellectueel brandpunt dat mij in ieder geval tijdens mijn studietijd de ogen opende.
Het is goed mogelijk dat het boek ergens in mijn onderbewustzijn een rol speelde toen Stratton aan Kreisler vertelde over haar plan om naar Wenen te verkassen. Maar ineens zag ik in haar eenzelfde krachtige vrouw, blakend van zelfvertrouwen, zoals Gustav Klimt ze geregeld portretteerde. Links een uitsnede uit het Portret van barones Elisabeth Bachofen-Echt, rechts een anonieme vrouw in een uitsnede uit zijn Dame mit Fächer. Beide portretten van Klimt zijn van wat later datum, tussen 1910 en 1920. Het is heel goed mogelijk dat ik als enige de link zie of wil zien. Maar het is ook niet uitgesloten dat makers van de serie voor het personage Stratton bewust op zoek zijn gegaan in Fin-de-Siècle Wenen.

Categorie: Dwarskijken, schilderkunst Tags: Gustav Klimt, Wenen

Dwarskijken: Mystificerend beeldrijm

15 oktober 2020 door Peter Zunneberg Reageer

Domenico Ghirlandaio, Rene Magritte Rond 1490 schilderde Domenico Ghirlandaio in Florence een portret van een oude man en een jongen. Aangenomen wordt dat het gaat om een grootvader met zijn kleinzoon. Een tekening met een vergelijkbaar doodsportret in een Zweeds museum zou erop duiden dat de oude man postuum geportretteerd is. Ghirlandaio was geboren in Florence en overleed in Florence. Het rode kostuum dat de man draagt met een capuchon is karakteristieke dracht voor Florentijnse edellieden. Uiteraard is dit allemaal aardig om te weten, maar uiteindelijk gaat toch alle aandacht naar één detail: de enorme, misvormde neus van de oude man. Vermoedelijk lijdt de man aan rhynophima, een huidziekte, waarvan onterecht vaak wordt aangenomen dat de aandoening een gevolg is van overmatig alcoholgebruik. Achter de man en het jongetje is door een venster een geïdealiseerd landschap zichtbaar. En juist dat landschap is in deze context interessant.
In 1993 schilderde Kathleen Gilje, onder meer bekend van het portret van kunsthistorica Linda Nochlin in Manet’s Bar at the Folies Bergère, Ghirlandaio’s dubbelportret opnieuw. Ze noemde het Portrait of an Old Man with a Child, restored. En in dat restored zit de clou, het is een soort mystificatie, zoals Gilje er meer geschilderd heeft. Momenteel is de grote tentoonstelling van Artemisia Gentilleschi te zien in de National Gallery in Londen. Gilje schilderde het resultaat van een röntgenonderzoek naar Gentilleschi’s Susanna and the Elders. Het is een wrang beeld waarin gesuggereerd wordt dat Susanna veel heftiger reageerde op de haar bespiedende ouderlingen dan in de uiteindelijke versie.
In Ghirlandaio’s dubbelportret schilderde Gilje een heel ander landschap, namelijk René Magrittes namelijk René Magrittes Le château des Pyrénées. Het kasteel uit de titel zweeft op een soort imaginair eiland boven de zee. Het is een werkwijze die Gilje vaker toepaste, het combineren van totaal anachronistische schilderijen. Je kunt je afvragen waarom, maar waarschijnlijk is het antwoord heel simpel. Omdat het leuk is, leuk om te doen, om twee iconische werken te combineren en leuk voor de beschouwer vanwege de herkenning en de grap die Gilje uithaalt.
Maar dan dringt nog de vraag zich op waarom Gilje juist deze twee schilderijen combineert. Volgens mij komen we dan weer uit bij de enorme klont van een neus van de oude man die zorgt voor een soort beeldrijm met de enorme klont onder het kasteel. Gilje herschrijft als het ware dwarskijkend de kunstgeschiedenis.

Kathleen Gilje, Domenico Ghirlandaio, René Magritte

Kathleen Gilje, Portrait of an Old Man with a Child, Restored

Categorie: Dwarskijken, schilderkunst Tags: Domenico Ghirlandaio, Kathleen Gilje, René Magritte

Dwarskijken: Het vlot van de Medusa

6 oktober 2020 door Peter Zunneberg Reageer

Théodore Géricault, Vlot van de Medusa

In juli 1816 leed het Franse fregat Méduse schipbreuk voor de westkust van Afrika. Aan boord werd een vlot gebouwd, waarop 140 opvarenden zich maar moesten zien te redden. Ze werden door de kapitein van het schip en zijn officieren zonder voedsel of water in de steek gelaten. Hoe het die kapitein en zijn officieren is vergaan, kom ik nergens tegen. Maar het vlot werd na twaalf dagen dobberen op de Atlantische Oceaan gevonden. Vijftien van de 140 waren nog in leven. De rest was van het vlot gesprongen of geduwd of van honger omgekomen en door de overlevenden geheel of gedeeltelijk opgegeten. Het voorval werd in de pers breed uitgemeten. Twee jaar later verwerkte Théodore Géricault in een beroemd geworden schilderij, Le Radeau de la Méduse. Het laat enorm goed de wanhoop en de ontreddering op het vlot zien.
In een referendum gehouden op 23 juni 2016 kregen de kiezers in Groot-Brittannië de vraag voorgelegd of zij ja dan nee de Europese Unie wilden verlaten. Een kleine meerderheid was voor en Brexit was een feit. Nou ja, niet helemaal, er volgden nog jaren van procedures en onderhandelingen. Het inspireerde cartoonist Michael de Adder van de Toronto Star tot een prent waarbij opvarenden van een vlot afscheid nemen van een luxe cruiseschip. Het is niet alleen het vlot dat aan Géricault herinnert, het is ook de piramidale opzet en de wat gehavende vlag. Het vrolijke “So long suckers” duidt op optimisme, maar de waarschuwing vanaf de zijlijn is voor wanhoop en ontreddering.

Géricaults schilderij heeft oneindig vaak navolging gekregen. Bijvoorbeeld in Asterix en het 1e Legioen. Nadat het schip met de piraten een ontmoeting heeft gehad met Asterix en Obelix blijven de piraten achter op een vlot, geheel in overeenstemming met Géricaults compositie. “Ach, ’t went wel …”, zegt de piratenhoofdman bij de geslaagde visuele grap. De Engelse vertaling is al een stuk scherper. Daar zegt hij “We’ve been framed, by Jericho”, wat zo veel betekent als “We zijn te pakken genomen”. Maar het is ook een verwijzing naar de tekening, “We zijn ingekaderd”. Maar het sterkst is het Franse origineel, waar de hoofdman “Je suis Médusé” stamelt (“ik ben verbijsterd”) daarmee woordelijk verwijzend naar de scheepsramp.
Een andere verwerking is van de Ierse band The Pogues die Géricaults schilderij gebruikten op de hoes van hun album Rum, Sodomy and the Lash. Met die drie termen wordt het leven in de Britse marine samengevat. “It’s rum, sodomy and the lash for our shipmates. Imagine what we’d do to our eniemies.”

Théodore Géricault, Het vlot van de Medusa

Categorie: Dwarskijken, schilderkunst, tekenkunst Tags: Théodore Géricault

« Vorige
Volgende »

Categorie

  • architectuur
  • beeldhouwkunst
  • Dwarskijken
  • erfgoed
  • film
  • fotografie
  • Jaar van het boek
  • Kunstcolumn
  • literatuur
  • Muurmuseum
  • muziek
  • omgevingskunst
  • Op zoek naar Schwind
  • poëzie
  • schilderkunst
  • School en kunst
  • stedenbouw
  • street art
  • tekenkunst

Trefwoorden

Adolf Friedrich von Schack Amersfoort Amsterdam anoniem Arnhem Berlijn Dante Alighieri Den Bosch Den Haag Deventer Dordrecht Eindhoven Enschede Franz Schubert Gent Gorinchem H.H. ter Balkt haiku Hengelo Ida Gerhardt Ingmar Heytze Jaap Robben Jules Deelder Leeuwarden Leiden Maastricht Middelburg Moritz von Schwind München Naarden Nijmegen Nunspeet Rome Rotterdam sonnet stadsdichter Steyl Tilburg Utrecht Venetië Watou Wenen Willem Wilmink William Shakespeare Zutphen

Alle trefwoorden

Copyright Dorsoduro © 2021 · Ontwerp en realisatie: Bartswerk Grafisch, Interactief en Webdesign · Log in
[footer_backtotop]