Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Muurmuseum: Basel SBB

door Reageer

Vijf jaar geleden maakte ik met mijn moeder, mijn zus en mijn broer een treinreis door Zwitserland. Mijn moeder was net 85 geworden en dit was haar liefste wens. We treinden van Basel naar Lausanne, van Lausanne naar Montreux en daarvandaan met de GoldenPass-lijn naar Interlaken. Van Interlaken naar Luzern en vervolgens met de boot over de Vierwaldstättersee naar Flüelen en vandaar met de trein door naar Lugano. Vervolgens met de bus door Noord-Italië naar Tirano om daar de beroemde Bernina Express naar Chur te nemen. Van Chur met de Glacier Express naar Zermatt. En vandaar via Brig terug naar Basel. Het was een reis met louter hoogtepunten, spectaculaire vergezichten, vernuftige spoorweg-technische vindingen, met cocktails op het terras in Interlaken tot dikke pakken sneeuw tijdens de laatste twee klassieke trajecten.

Muurmuseum, Werner Miller
Werner Miller, Jungfraubahn Jungfraujoch 3457 m s/m

Afgelopen weekend kwam ik met een Zwitserse aan de praat over Basel, waarvan zij vertelde dat het een prachtige stad was, met de meeste musea van Zwitserland. Ik had er tijdens de anderhalf uur overstaptijd op de terugreis niet meer van gezien dan de stationshal en het stationsplein. Maar, reageerde ze, dan had ik toch in ieder geval de beroemde wandschilderingen gezien, die mogelijk door Ferdinand Hodler geschilderd waren. Die had ik inderdaad gezien en de plekken waar we geweest waren, had ik gefotografeerd. Die foto’s haalden destijds het fotoalbum niet. Maar nu zocht ik ze nog eens op. Ook ging ik op zoek naar de maker van de muurschilderingen en dat bleek niet Hodler te zijn. Hij overleed in 1918, terwijl de eerste schilderingen dateren van de jaren ’20 van de vorige eeuw.

Vierwaldstättersee van Ernst Hodel jr. in de stationshal van Basel SBB
Ernst Hodel jr. Vierwaldstättersee
Ekkehard Kohlund ?, Zermatt – Gornergrat 3136 m. Matterhorn

Toch is er wel iets van Hodler in terug te zien. Zo zijn in het werk van Ernst Hodel jr., een vijf bij vijftien meter groot panorama van de Vierwaldstättersee, haast expressionistisch geschilderd, duidelijk Hodlers ideeën van het parallelisme terug te zien, met de twee centrale bergtoppen. Ook in zijn Gstaad – Berner Oberland, het middelste van een driedelig panorama is parallelisme te zien, zij het dat hier geen komvormig, maar juist een koepelvormig landschap te zien is. Parallelisme is ook te zien in de schildering Jungfraubahn Jungfraujoch 3457 m s/m, het linker deel van het panorama, gemaakt door Werner Miller. Miller heeft les gekregen van Hodler. Andere leraren waren Giovanni Giacometti en Cuno Amiet, die samen het post-impressionisme in Zwitserland introduceerden. Een derde schilder die betrokken was is Hans Beat Wieland, die het rechter deel, Silsersee – Engadin – Graubünden schilderde. Hierin komt het parallelisme minder prominent naar voren, maar qua palet vormt het wel een eenheid met de andere delen. Wieland maakte ook in andere stations in Zwitserland muurschilderingen, maar nergens zo groot als in Basel. Ten slotte zou nog Ekkehard Kohlund betrokken zijn geweest bij de totstandkoming van de muurschilderingen. Van hem is weinig bekend. Wellicht schilderde hij het qua formaat, compositie en stijl afwijkende Zermatt – Gornergrat 3136 m. Matterhorn.

Wat ik bijzonder vind, is dat de vijf voorstellingen ooit geschilderd werden als toeristische reclame, maar dat ze nu vooral te zien zijn als autonoom kunstwerken. Dat op zich is niet uniek, maar ik ken geen voorbeelden waar op dit formaat is gewerkt. Bovendien sluit het via de invloed van Ferdinand Hodler prachtig aan bij de Zwitserse artistieke identiteit.

Muurmuseum: TelmoMiel

door Reageer

De oranje gloed doet denken aan films en foto’s van de Amerikaanse Midwest. Met grote droogte en tumbleweeds. Een boer staat met gebogen hoofd aandacht te besteden aan zijn koeien. Dat de scène niet afkomstig is uit de Verenigde Staten, verraadt het oormerk van de koe links voor. De voorstelling is geschilderd op een silo van OOCON (Op- & Overslag Coöperatie Oost Nederland) in Lochem. Maker is Miel Krutzmann, die ook als hij, zoals hier, individueel werkt, toch signeert met TelmoMiel, omdat hij veel samenwerkt met Telmo Pieper. Hun werk is op diverse plekken in de wereld te zien, van Christchurch, Nieuw-Zeeland tot Buenos Aires, Argentinië. Hun werk in Lochem met de titel Verbonden, is één van de voorstellingen van de Silo Art Tour, die voert langs zeven beschilderde silo’s in de Achterhoek.

Verbonden van TelmoMiel in Lochem, onderdeel van de Silo Art Tour, langs zeven silo's in de Achterhoek.

Verbonden is niet alleen maar een agrarische scène. Er zit ook symboliek in. Rechts in de achtergrond is een oud huis zichtbaar. Het is Huis Verwolde dat in 1775 door eigenaar van het landgoed Frederik Willem van der Borch liet bouwen naar een ontwerp van architect Philip Willen Schonck. Het huis staat iets ten oosten van Laren, vlakbij Lochem.
Links in de achtergrond is een scène te zien uit de geschiedenis van Lochem. In 1590 tijdens de Tachtigjarige Oorlog trachtten de Spanjaarden Lochem in te nemen door zich te verstoppen in een hooiwagen. Het was aan Poorters Jan, zoon van een van de Lochemse poortwachters te danken, dat de list doorzien werd. Hij plukte wat hooi uit de wagen en onthulde daarmee de voet van een Spaanse soldaat. Het voorval staat bekend als De Hooiplukker.
Ten slotte is er nog de schop in de hand van de boer, die verwijst naar het ontstaan van het Twentekanaal, dat in de crisisjaren ’30 met de hand is gegraven.
Krutzmann toont zich in de voorstelling een buitengewoon vaardig kunstenaar. Het hoogste deel van de silo is zo’n vijftig meter, waarmee de beschouwer zich een beeld kan vormen van het totale oppervlak, 1300 m2. Maar bijvoorbeeld de stofuitdrukking van de pet van de boer of de rits in zijn tuinbroek zijn prachtig geschilderd en doen aan alsof je er met je neus bovenop staat.
Over het hoofd van de boer zou je kunnen discussiëren. Het is nu nederig gebogen. Was de voorstelling niet sterker geweest als, zeker in deze agrarische omgeving, de boer zijn beschouwers rechtstreeks en zelfbewust in de ogen had gekeken? Misschien wel. Maar onwillekeurig dringt zich ook de associatie op met die andere boer die deemoedig het hoofd buigt: de boer uit Het angelus van Jean-François Millet, behalve dan dat deze gelovige boer zijn pet heeft afgenomen om, zoals de titel al zegt, te bidden.
De boer in Verbonden is al van heel ver te zien en pas op het laatst openbaart de schildering zich ten volle. Het is eenzelfde soort ervaring als in een museum een nieuwe zaal binnenlopen. En de symboliek erin zorgt ervoor dat je telkens weer kijkt of je nieuwe elementen kunt ontdekken.

Locatie: OOCON, Goorseweg 13, 7241 DB, Lochem

Dwarskijken: Parallelisme

door Reageer

Fort William is een stadje met nog geen 10000 inwoners in het westen van Schotland. Het is 1996 en de vriendinnen Orla, Manda, Finnoula, Kylah en Chell gaan er naar school bij de nonnen. Drank en seks lijken hun enige uitlaatklep. De vijf zingen in het schoolkoor onder leiding van Sister Condron, die zij onderling condom noemen. Daarmee houdt het gebruik van voorbehoedsmiddelen wel op. Twee van hun klasgenoten zijn ongewenst zwanger. Als het koor voor een competitie naar Edinburgh reist, gaan de vijf helemaal los.
Dit is in het kort de inhoud van de speelfilm Our Ladies. Gaandeweg krijgt de kijker inzicht in hun dromen en blijkt hun grote bek in sommige gevallen gepaard te gaan met een klein hartje. Interessant zijn het openingsshot en het slotbeeld. De vijf vriendinnen staan naast elkaar aan de rand van een meer met op de achtergrond bergen. Alle vijf dragen ze een lang wit gewaad en we zien hen op de rug. Alleen Orla heeft haar hoofd een kwartslag gedraaid. Haar zien we en profil. De voorstelling heeft iets mystieks, alsof er sprake is van een ritueel. Het doet een beetje denken aan schilderijen van het eind van 19e en het begin van de 20e eeuw.

Maurice Denis, Avril, 1892 (boven);
Ferdinand Hodler, Maggiadelta vor Sonnenaufgang, 1893 (onder)

In Frankrijk was Maurice Denis in 1890 een van de oprichters van de schildersgroep Les Nabis. De naam was afkomstig uit het Hebreeuws/Arabisch waar het zoveel betekent als de intellectuelen of de profeten. De groep had belangstelling voor mysticisme en esoterie. Het werk van Denis had bovendien vaak een religieuze inslag. Overigens was de groep geen lang leven beschoren. In Denis’ schilderij Avril, dat bedoeld was voor een meisjeskamer, lopen zes jonge vrouwen, net als bij het beeld van Our Ladies, geheel in het wit gekleed door een landschap.  
Heel anders is het werk van de Zwitser Ferdinand Hodler. Hodler, geboren in 1854, schilderde aan het begin van zijn carrière vooral landschappen. Later ontwikkelde hij zich richting symbolisme en jugendstil. Kenmerkend voor veel van zijn schilderijen is een compositie die hij zelf parallelisme noemde. Een soort symmetrie geeft de voorstelling extra lading. Zijn schilderijen dragen titels als Tag, Nacht, Blick in die Unendlichkeit of zoals hier Der Auserwählte. Compositorisch is er weinig overeenkomst met het filmbeeld. Maar in de scène uit Our Ladies en Der Auserwählte is het parallelisme duidelijk herkenbaar. Daarbij staan de vijf vriendinnen uit de film in een landschap met water en bergen. Ook dat is bij Hodler geregeld heel sterk terug te zien, bijvoorbeeld in Maggiadelta vor Sonnenaufgang. Je zou kunnen stellen dat Hodler zijn parallelisme zelfs heeft toegepast in zijn landschappen.

Muurmuseum: Gaudí in Nijmegen

door

Muurmuseum, muurschildering, Ceciel Naalden, Nijmegen

Antoni Gaudí was een eigenzinnig architect. Daarvan getuigen de gebouwen die hij ontwierp, zoals de Sagrada Familia, de beroemde kathedraal in Barcelona die bijna een eeuw na zijn overlijden nog altijd niet voltooid is. Of zijn Casa Batllo waarvan het dak lijkt op een drakenrug en de balkons op maskers. Ook in de omgang met opdrachtgevers was Gaudí niet makkelijk. In het huis dat hij bouwde voor de adellijke familie Milà was geen rechte muur te vinden. Toen señora Milà vroeg of hij niet één rechte muur kon bouwen waar zij de piano tegen aan kon plaatsen, schijnt Gaudí te hebben gereageerd met een spottende vraag of zij geen fluit kon gaan spelen.
In opdracht van industrieel Eusebi Güell ontwierp Gaudí een stadspark. Op een groot braakliggend terrein bouwde Gaudí een bijzondere ingangspoort, enkele huisjes, enkele galerijen met op bomen en planten lijkende zuilen en een lange slingerende bank met mozaïek. Veel terra-kleurig mozaïek heeft geen vorm of voorstelling, maar het oogt, net als veel van Gaudí’s werk, bij uitstek organisch. In het mozaïek verwerkte hij wel kant-en-klare geëmailleerde medaillons, die zorgen voor een unieke uitstraling. Zijn ideeën voor het park schijnt Gaudí te hebben gebaseerd op wat hij tijdens zijn buitenlandse reizen, vooral naar Engeland, heeft gezien.

In de Jan van Speijkstraat in Nijmegen hebben buurtbewoners een stuk blinde muur onder handen genomen. Niet met mozaïek, maar met een muurschildering. En dan wel weer alsof het mozaïek is. Het is te grof voor een echt trompe-l’oeil, maar het is duidelijk wat het idee is. En net als bij Gaudí in Parc Güell zijn er hier en daar in het mozaïek medaillons verwerkt. Zo zien we een oudhollands, Delfts Blauw tegeltje en Zich wassende kat, naar een houtsnede van Julie de Graag. En hier werkt het trompe-l’oeil een stuk beter, want je denkt dat je naar een medaillon of in dit geval een ingelegd tegeltje kijkt, maar tegelijk zijn nog steeds de voegen zichtbaar. Dit verraadt een professionele hand, meer dan welwillende buurtbewoners voor elkaar zouden kunnen krijgen. Nu ken ik in Nijmegen een kunstenaar die zich gespecialiseerd heeft in decoratie schilderen: Ceciel Naalden. Een snelle blik op haar instagrampagina bevestigt mijn vermoeden. Ik vind het wel mooi hoe een muur in Nijmegen, via een associatie uit Barcelona en een detail van een houtsnede, leidt naar een Nijmeegse kunstenaar.

Details in een muurschildering die doet denken aan mozaïeken van Antoni Gaudí (links) zijn van de hand van decoratieschilder Ceciel Naalden (rechts)

Dwarskijken: Babel

door Reageer

Forum Groningen van NL Architects heeft veel weg van de Toren van Babel zoals Adriaen van Stambemt die ooit schilderde.

Wie – zoals ik – de afgelopen jaren Hamburg heeft bezocht, heeft zeer waarschijnlijk – net als ik –  de moeite genomen om in Hafen City de Elbphilharmonie te bekijken. Jarenlang was Sydney Opera House van Jørn Utzon de meest bijzondere concertzaal ter wereld, maar sinds 2016 maakt de Elbphilharmonie aanspraak op dit predicaat. Verantwoordelijk voor de concertzaal zijn de Zwitserse architecten Jacques Herzog en Pierre de Meuron. Het project in Hamburg was niet onomstreden, omdat de bouwkosten zeven keer het geraamde bedrag van 114 miljoen euro bedroegen.
Een ander project van Herzog en De Meuron is ook niet onomstreden: de Tour Triangle in Parijs. In 2009 werd de 140 meter hoge woontoren waar ook kantoorruimte en horeca zal komen, al ontworpen. Maar allerlei bezwaarprocedures hebben ervoor gezorgd dat het project nog steeds niet van start is gegaan. Maar het is zeer waarschijnlijk dat de bouw in 2022 gaat beginnen.
Ik zag pas een artist impression van de driehoekige toren en moest direct denken aan Groningen. Daar staat sinds 2019 Forum Groningen, een soort cultureel centrum, met onder meer de openbare bibliotheek. Het is een ontmoetingsplek voor de Groningers en de bezoekers van de stad. En – het moet gezegd – het gebouw, ontworpen door NL Architects, is spectaculair. Tegelijkertijd domineert het het centrum op een manier die grenst aan hoogmoed en grootheidswaan. Een beetje zoals de driehoekige toren van Herzog en De Meuron.
En dat idee van grootheidswaan wordt nog eens versterkt als we er een schilderij naast leggen. Het toont een scène gebaseerd op een verhaal uit het Bijbelboek Genesis. Na de Zondvloed spraken alle mensen nog dezelfde taal. Ze stelden voor om een stad te bouwen die zo hoog reikte dat zij hem altijd terug konden vinden. God strafte die hoogmoed af door ze verschillende talen te laten spreken, waardoor ze elkaar niet meer verstonden. Het werd het verhaal van de Toren van Babel. Aan het eind van de 16e eeuw en het begin van de 17e eeuw was het thema mateloos populair. Ook dat levert een spraakverwarring op. Is dit schilderij gemaakt door Pieter Brueghel (de oude of de jonge), zoals de meeste commerciële websites beweren. Of is het van Joos de Momper, Hendrick van Cleve, van Lucas of Marten van Valckenborch, die allen geregeld Torens van Babel schilderden? Op de website van de RKD vind ik het meest betrouwbare antwoord: het wordt toegeschreven aan Adriaen van Stalbemt, een schilder die in 1580 werd geboren in Antwerpen en daar in 1663 overleed. Het is vooral de groep mensen linksvoor die overeenkomt en die Van Stalbemt als maker bevestigt. Want een exacte kopie van het schilderij is het niet: er is een duidelijk verschil in hoogte van de torens. Je kunt je afvragen of het überhaupt uitmaakt wiens Toren van Babel ik kies als illustratie bij een stuk over hoogmoed in de architectuur. Nou zijn bijna alle geschilderde torens conisch, terwijl deze van Van Stalbemt recht is en juist daardoor lijkt hij model te hebben gestaan voor het Forum Groningen.

Twee keer Toren van Babel van Adriaen van Stalbemt

Je zou van elke toren kunnen zeggen dat hij iets van hoogmoed uitstraalt, omdat hij altijd zichtbaar moet zijn als bindend element voor een groep mensen. De alsmaar groter wordende technische mogelijkheden leiden in de architectuur al heel lang tot steeds meer bravoure en misschien ook wel hoogmoed. Eigenlijk is het een wonder dat het tot de 21e eeuw geduurd heeft voor men daadwerkelijk torens van Babel ging bouwen naar geschilderde voorbeelden.