Het is al weer even geleden dat ik door Amsterdam Nieuw West liep en me een muurschildering opviel. Ik weet niet eens meer wat me het eerst opviel: het kader met een grote hoeveelheid, bijna karikaturaal getekende vogeltjes of de centrale voorstelling die direct te herkennen was als Het melkmeisje van Johannes Vermeer. Waar bij Vermeer de kleuren geel en blauw vaak dominant zijn, versterkten de vogels dat nog eens. Ik maakte er een foto van met het idee dat ik er nog eens iets mee zou doen. Dat moment is nu aangebroken, ik geef het werk een plek in mijn muurmuseum.
Glory heet het werk en de makers zijn Danny Recal (artiestennaam van Daniël Oosterman), die het centrale deel voor zijn rekening nam, en El Pez of Pez Pescao (artiestennaam van José Sabate) verantwoordelijk voor het kader. Ze hebben het werk ook gesigneerd, rechtsonder in de hoek, op een plek die suggereert dat de hele schildering op de wand is geplakt en onder in die hoek loslaat en zo de signering onthult. De schildering is te vinden op de zijgevel van een rij portiekflats aan de Martinus Nijhoffstraat. Het karikaturale van de vogels zit hem in de sardonische grijns en het feit dat ze tanden hebben. Ze hebben nog het meest weg van papegaaien.
Je zou kunnen denken dat het werk van twee samenwerkende kunstenaars twee afzonderlijke delen oplevert. Maar dat is bij Glory niet het geval: in de voorstelling van Het melkmeisje hangt een schilderijtje aan de wand, waar in het origineel een mand hangt. En op het schilderijtje zien we opnieuw een vogeltje. Ook het melkmeisje zelf zorgt voor eenheid. Zowel haar hoofd als haar rok overlappen de lijst die rond de centrale voorstelling is geschilderd. Die rok is opgetrokken en biedt zicht op het ontblote been van het melkmeisje. Kunstenaar Recal verklaarde het zelf als een eigentijds element dat verwijst naar de symbolen voor liefde (de stoof en de tegeltjes met Cupido) die in het originele werk van Vermeer afgebeeld zijn.
Op zoek naar Schwind (33): Melusine
Ergens in de Harry Potter-reeks komen we het boek Fantastic Beasts and where to Find Them geschreven door Newt Scamander tegen. Het boek werd verfilmd, met een tweede deel en een derde deel in de maak. Ergens in het tweede deel, The Crimes of Grindelwald, bezoekt Newt het Franse Ministry of Magic. Aan de balie wordt hij verwelkomd door een oudere dame die in de film niet bij naam genoemd wordt, maar die volgens de aftiteling Melusine heet. En dát is een naam die je in de kunst- en cultuurgeschiedenis talloze malen kunt tegenkomen, onder andere bij Moritz von Schwind. [Lees meer…] overOp zoek naar Schwind (33): Melusine
Dwarskijken: Het CDA van Raveel
In 1978 organiseerde schilder Roger Raveel in zijn geboortedorp Machelen-aan-de-Leie een schilderijenoptocht. Voor de deelnemers beschilderde hij kostuums en hij zorgde voor reproducties van schilderijen van inspiratiebronnen als Giotto en Piet Mondriaan, maar ook van hemzelf. En van die optocht maakte hij weer een schilderij, dat in 1980 werd aangekocht door Pierre Janssen, directeur van wat toen nog Gemeentemuseum Arnhem heette. In 2011 werd Raveel negentig en organiseerde het museum in Arnhem een overzichtstentoonstelling van zijn werk. Bij de opening werd de schilderijenoptocht opnieuw georganiseerd, met veel van de oorspronkelijke attributen. Het moet beide keren een vrolijke puinhoop zijn geweest.
Afgelopen zomer organiseerde het CDA een verkiezing om te beslissen wie bij de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021 lijsttrekker van de partij zou zijn. Er waren drie kandidaten: Mona Keijzer, Hugo de Jonge en Pieter Omtzigt. In Utrecht werd in de Jaarbeurs zelfs een heus debat georganiseerd met de drie. Fotograaf Freek van den Bergh was aanwezig en hij maakte er diverse foto’s. Op deze foto staan Keijzer, De Jonge en Omtzigt vermoedelijk voorafgaand aan het debat. De vierde persoon, de vrouw in het geel is, zo blijkt uit een andere foto van Van den Bergh, een visagiste.
Wat direct opvalt zijn de primaire kleuren rood, geel en blauw in een verder vooral witte omgeving. Mondriaan zeg je dan direct. De man rechts op Raveels schilderij laat ze ook zien. Maar met de handen in het haar en het jasje half aan overvalt Van den Bergh de drie misschien ook een beetje en laat zijn foto net als Raveel een vrolijke puinhoop zien. Grote vraag is of Van den Bergh bij het maken van zijn foto alleen Mondriaan voor ogen had of ook al Roger Raveel.
Kaaisjouwers
Op de Waalkade in Nijmegen is een muurschildering te zien. Over een dunne lijn loopt een man omhoog. Aan het rechter uiteinde de voet van de lijn zijn drie vaten te zien. De lijn moet een loopplank voorstellen. Dat weten we omdat 
elders op de Waalkade een beeld staat getiteld De Kaaisjouwer. Over dit beeld, gemaakt door Margriet Hovens en bedoeld als eerbetoon aan de mannen die enkele eeuwen lang zware lasten sjouwden van de haven van Nijmegen naar het centrum van de stad, is sinds de onthulling, begin september, al pittig gediscussieerd.
Niet alle Nijmegenaren zijn even blij met Hovens’ Kaaisjouwer. Dat blijkt onder meer uit een peiling van De Gelderlander. Belangrijkste punt van kritiek zijn de verhoudingen, het hoofd is te klein in vergelijking met de rest van het lichaam. In een reactie in De Gelderlander verdedigde Hovens zich door erop te wijzen dat ze de verhouding “precies in de canon 1 : 9” heeft aangehouden. Van een bevriende kunstenaar hoorde ik dat in haar tijd op de academie 1 : 8 werd aangehouden. Uit mijn studietijd herinner ik me uit de colleges klassieke archeologie dat de Griekse beeldhouwer Polykleitos voor zijn Doryphoros (Speerdrager) 1 : 6 hanteerde. Zo’n twee eeuwen na Polykleitos hield bijvoorbeeld Lysippos de verhouding 1 : 7 aan, wat natuurlijker en daardoor ook levendiger oogde. Welke de juiste verhouding is? Geen idee, misschien is het wel een kwestie van smaak.
Perspectief
Hoe komt het dan dat zoveel van Hovens’ criticasters het hoofd van haar beeld te klein vinden? Dat kan te maken hebben met perspectief. Het beeld is meer dan levensgroot, zo’n tweeëneenhalve meter. Dat betekent dat je als toeschouwer de gestalte niet recht in de ogen kijkt, maar je blik omhoog moet richten. Die vertekening moet je op een of andere manier compenseren. Michelangelo, van wie Hovens zegt dat de handen van de Kaaisjouwer afkomstig zijn, wist dat al. Welbeschouwd zijn de verhoudingen in zijn beroemde David volledig zoek. Maar omdat het beeld zo hoog boven zijn beschouwers uittorent, wordt dat door het perspectief als het ware gecorrigeerd.
Santa Maria del Mar met een detail van de deur waarop een van de bastaixos is vereeuwigd
Uitstraling
Een ander punt van kritiek is het gebrek aan uitstraling. Hier verdedigt Hovens zich door te verklaren dat het beeld volledig naar een foto is gemaakt. Maar een foto is een momentopname, een handeling die kunstmatig bevroren is. De foto die Hovens gebruikte laat een kaaisjouwer aan het werk zien. Maar dat vertaald in een beeld vraagt meer, het uitstralen van kracht of onverzettelijkheid. Het bekendste beeld van een arbeider in Nederland is waarschijnlijk Mari Andriessens De Dokwerker, dat symbool is geworden van verzet. De Kaaisjouwer heeft niets symbolisch. Het enige wat je uit de blik van de man zou kunnen afleiden is berusting. Maar dat lijkt me niet iets om via een monument te moeten uitdragen. Wat ook niet meehelpt is de uitvoering in aluminium. Het oogt goedkoper en minder levens dan brons.
Twee sjouwers van Constantin Meunier
Waarom?
In alle beschouwingen over de Kaaisjouwer wordt gewezen op het initiatief van schrijver Frank Antonie van Alphen. In 2012 publiceerde hij een boek over de kaaisjouwers, die hun zware werk voor een habbekrats verrichtten en vaak in erbarmelijke omstandigheden woonden in de benedenstad. Het optekenen van die verhalen, voor ze helemaal waren verdwenen, is absoluut waardevol. Maar is een beeld niet te veel eer?
Een kleine zoektocht levert op dat sjouwen op allerlei uiteenlopende plekken een dagelijkse praktijk was. Zo moest ik direct denken aan de roman Kathedraal van de zee van Ildefonso Falcones. Tussen 1329 en 1383 werd in Barcelona de kerk van Santa Maria del Mar gebouwd. Tientallen mannen, zogenoemde bastaixos, verenigd in het gilde van zakkendragers, sjouwden jarenlang de stenen voor die bouw van de groeven op Montjuic naar de bouwplaats.
Sjouwer van Gerard Brouwer (foto via Google Maps)
In een verhaal over de herkomst van de biersoort porter kwam ik tegen dat dit bier al vroeg in de 18e eeuw populair was bij de dragers die vrachten uit de Londense haven moesten vervoeren. In het Engels heetten die dragers porters. In de 19e eeuw legde de Belgische beeldhouwer Constantin Meunier zich toe op het verbeelden van arbeiders, waarbij hij diverse beelden maakte van dragers uit de Antwerpse haven. En dan is er nog het beeld in Wassenaar. Daar staat sinds 1990 aan de rand van de Haven het beeld Sjouwer van Gerard Brouwer. Waarom dit beeld uitgerekend in Wassenaar staat en niet in een stad waar de handel over zee meer betekenis had, heb ik vooralsnog nergens kunnen vinden.
Hoe het ook zij, met het beeld De Kaaisjouwer is in Nijmegen een historisch beroep in het zonnetje gezet, dat veel minder exclusief was voor de stad dan gesuggereerd. Je kunt je afvragen of met dit beeld deze geschiedenis niet groter is gemaakt dan hij daadwerkelijk was. En of de anonieme muurschildering juist daardoor niet meer recht doet aan de kaaisjouwers dan het beeld.
Muurmuseum: Waalpaintings
Terwijl ik dit schrijf heeft Studio Hartebeest net op de zijgevel van het casino op de Waalkade een muurschildering voltooid. Een muurschildering die gewijd is aan Theophanu, de Byzantijnse prinses die in 972 huwde met Otto II, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het maakte haar op 12-jarige leeftijd al keizerin. 
Heel veel is er over Theophanu verder niet bekend. Wel weten we dat ze tijdens haar leven acht keer in Nijmegen is geweest. Verder is er een verband te leggen tussen de Nicolaaskapel op het Valkhof en Constantinopel, de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. Het maakt Theophanu tot een belangrijke figuur in de Nijmeegse geschiedenis. Het was voor Studio Hartebeest niet eenvoudig om Theophanu in een muurschildering te vereeuwigen. Er zijn maar weinig afbeeldingen van haar. Uiteindelijk kozen Maaike van den Heuvel en Gerco Hiddink voor een wat statische weergave van de keizerin, gebaseerd op een eigentijdse bron. Om haar heen zijn passages uit haar leven te zien.
Waalpaintings
De muurschildering is de eerste in een reeks van vijftien. Twee historici, Erika Manders en Dennis Jussen, namen het initiatief voor wat zij Waalpaintings noemen (afgeleid van wallpaintings), die de geschiedenis van Nijmegen zichtbaar moeten maken. Vijftien scènes uit de Nijmeegse geschiedenis, gebaseerd op de in 2009 opgestelde canon van de Nijmeegse geschiedenis. Strikt genomen is dat eerste niet helemaal juist. Twee bestaande muurschilderingen zijn door Manders en Jussen min of meer ‘geannexeerd’. Bij de doorgang van Plein 1944 naar de Scheidemakershof schilderde Combolution begin 2019 een herinnering aan het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. 
In de doorgang van het Kelfkensbos naar de Sint Thomashof schilderden Remco Visser en Naamloozz (Kenneth Letsoin) eerder dit jaar een Romeinse soldaat. In zijn linker hand houdt hij een zwaard dat dreigend naar de toeschouwer wijst. Zijn blik is minder vastberaden. Rechts naast de soldaat is een vrije interpretatie van een aquila te zien, het veldteken waarmee elk Romeins legioen met zich meedroeg. Deze muurschildering zou herinneren aan de Bataafse opstand in 69-70.
Dwarskijken
Maar er is iets met de schildering aan de hand. Op de tegenoverliggende muur is ook een muurschildering te zien, net als de Romein staan hier ook mannen in uniform, met helmen, grimmig kijken, niet met zwaarden maar met gummiknuppels en schilden. Voor wie het nog niet herkent, is er een begeleidende tekst: Pierson auto’s in de woonkamer mensen op straat 1981.
Alsof het allemaal al niet duidelijk was dat er een verband wordt gelegd tussen twee episodes uit de Nijmeegse geschiedenis, hebben de makers dat nog eens extra benadrukt door een slimme truc: de ME-ers zijn geschilderd op een rode ondergrond en dat blijkt een vaandel te zijn dat wordt vastgehouden door een Bataaf.
Op deze website leg ik in de rubriek Dwarskijken geregeld verband tussen kunstwerken, foto’s, cartoons, bouwwerken etc. Met hun schildering in de Sint Thomashof hebben Remco Visser en Naamloozz laten zien dat je ook kunt dwarskijken in de geschiedenis. Geschiedenis is niet alleen feiten op een rijtje zetten, geschiedenis is ook feiten duiden en interpreteren. Dat gebeurt op de Sint Thomashof. Het zou mooi zijn als de makers van toekomstige Waalpaintings ook die artistieke vrijheid krijgen of zich toe-eigenen.
