Waanzin

Als er ooit een schilder is geweest die de waanzin van oorlog invoelbaar heeft gemaakt, is het wel Elizabeth Thompson geweest met haar Remnants of an Army. Veel effect heeft het niet gehad. Dertig jaar later gaf Franz von Stuck al weer een heroïsch tintje aan die waanzin.

Volledig gebroken zit hij op zijn paard, dat zelf amper nog het ene been voor het andere kan zetten. Je zou haast denken dat er sprake is van een niet te dragen schuldgevoel, dat het paard met zijn berijder moet torsen. Het is dan ook niet niets wat hem is overkomen. Op 6 januari vertrok William Brydon samen met 4499 andere militairen plus nog eens 12000 mensen die bij het garnizoen betrokken waren van Kaboel naar Jalalabad. Kort tevoren waren twee Britten door Afghanen vermoord en de leiding van het garnizoen vond het beter om naar veiliger oorden te vertrekken. Onderweg werd het konvooi aangevallen door Afghaanse stammen. In een zeven dagen durend bloedbad werd iedereen vermoord. Behalve dus William Brydon, die als legerarts aan het garnizoen verbonden was.

Schilderes Elizabeth Thompson werd geboren in 1846, vier jaar na de rampzalige gebeurtenissen. Ze moet de verhalen uit derde hand hebben gehoord. Want toen ze haar schilderij Remnants of an army –  wat haast een ironische titel is als je bedenkt dat het of één man van ruim 20.000 gaat – maakte, was Brydon al zes jaar dood. Niettemin slaagt ze erin om een beeld te schetsen dat zich op je netvlies brandt. De voorstelling kende ik al jarenlang, terwijl ik er pas deze week achter kwam dat het door een vrouw geschilderd is.

Wie het schilderij ook gekend moet hebben is de Duitse schilder Franz von Stuck. Stuck is van alle schilders die rond 1900 in München wonen en werken misschien wel de beroemdste. Of, zo je wilt de beruchtste. Subtiliteit is bij hem vaak ver te zoeken. Neem zijn schilderij Die Sünde, waarop een vrouw met ontbloot bovenlichaam de beschouwer verleidelijk aankijkt. Om haar hals draagt ze een boa. Nee, niet zo’n fluffy modeaccessoire van veren, maar een dikke wurgslang. Onherroepelijk associeer je dit beeld met Eva, de vrouw die volgens de Bijbelse overlevering de zonde de wereld in heeft geholpen. Wie doet me wat, is wat ze met een brutale blik lijkt uit te stralen.

Waarom zou Stuck Thompsons schilderij gekend moeten hebben? Omdat in zijn schilderij Der Krieg het paard een zelfde afgepeigerde indruk maakt als bij Thompson. Ook de hoek waarin het geschilderd is, is nagenoeg identiek. Net als bij Thompson torst het paard een ondragelijke last, maar niet van schuldgevoel, maar van trots en heroïek. Stucks held zit naakt, zonder enige bescherming op zijn paard. Over zijn schouder draagt hij een onmogelijk te hanteren groot zwaard. Om zijn hoofd heeft hij een lauwerkrans. Hier zien we het prototype van een held. Op zijn paard marcheert hij triomferend over de lijken van zijn slachtoffers.  In die zin zien we hier ook de waanzin, maar krijgt het met alle details ook iets lachwekkends.

Waar je Remnants of an Army van Elizabeth Thompson zou kunnen beschouwen als de ultieme aanklacht tegen oorlog, zit er in Der Krieg van Franz von Stuck eerder een element van verheerlijking. Het is haast alsof hij de schilderes duidelijk wil maken dat oorlog niet iets is voor vrouwen, maar uitsluitend voor mannen, liefst macho mannen, zoals Franz von Stuck.