Dorsoduro

Cultuur ligt voor het oprapen

Dwarskijken: Spiegel

door

Dwarskijken, spiegel, Joost Swarte, Brassaï

Jarenlang hing De spiegel van Joost Swarte boven de schoorsteenmantel. Het is een geijkte plek voor een spiegel en daar speelden we mee. In de tekening van Swarte zien we een man zittend op een bank. Hij heeft een woeste blik in zijn ogen, zit verwoed te roken en trekt vertwijfeld aan zijn stropdas. Waar hij naar kijkt kunnen we niet zien. Maar tegelijkertijd zien we het wel. Achter de man bevindt zich een wandhoge spiegel, waar we een stel zien dansen. De vrouw heeft de man stevig om zijn nek geklemd en een andere conclusie dan dat ze elkaar zoenen is niet mogelijk. Verder naar rechts betreedt een kelner de ruimte met een fles champagne, terwijl er, zo zien we op de tafel voor de man op de bank, alleen maar bier gedronken is. De kelner ziet het dansende en zoenende stel en schat de situatie juist in: trouble!
Waar Swarte slechts een klein deel van de ruimte tekent, kunnen we het hele verhaal begrijpen via de spiegel. Daarbij is het perspectief van de tekenaar zo dat hij zelf niet wordt weerspiegeld.

Fotograaf Brassaï fotografeerde rond 1930 een verliefd stel in een klein café in Parijs. Hier niet één wand met een spiegel, maar twee. Brassaï koos voor een hoek van ongeveer 45 graden, waardoor hij het stel in het café zag, de man in een spiegel en de vrouw in de andere. De man zien we schuin op zijn achterhoofd, maar via zijn spiegelbeeld weten we toch hoe hij eruit ziet. De vrouw kunnen we wel in haar gezicht zien. Van haar is het juist de verliefde blik die nog een keer herhaald wordt.

Vanochtend besprak Hans Aarsman in De Volkskrant een foto van Véronique de Viguerie. Mijn eerste gedachte was hé, een spiegel. Het rare vertekende kader, de gedrongen gestalte van de vrouw met de stofzuiger, als je jaren naar Joost Swarte hebt gekeken is het nog niet zo gek.
Dwarskijken, foto, Aarsman Collectie
Maar het slaat natuurlijk nergens op. De oude vrouw, de ronde tafel met het blauwe kleedje en de twee waterflessen ontbreken in wat het spiegelbeeld zou moeten zijn. En hoe is het mogelijk om in een spiegel de onderkant van wat waarschijnlijk een opklapbed is, te zien, terwijl dat zich overduidelijk achter de schuifdeuren bevindt? Maar juist door dat bed, dat de ruimte waar de ene vrouw aan tafel zit en de andere stofzuigt, in tweeën deelt, lijkt het alsof er een soort lambrisering is waar een spiegel op rust.

Het bewijst weer eens hoe kunst een referentiekader in het dagelijks leven kan worden.

 

Dwarskijken: Eulalia

door Leave a Comment

Dwarskijken, John Willam Waterhouse, Eulalia

“Never the same again? … One of the last visitors to the Tate Modern before it closed during the Coronavirus outbreak. Photograph: Jill Mead/The Guardian”, was het onderschrift bij de foto links. Was het een spontane actie van de vrouw in het museum en was fotografe Mead op het juiste moment op de juiste plek? Of heeft Mead de vrouw gevraagd om even te gaan liggen om een foto te kunnen maken die herinneringen opriep aan het schilderij rechts. Ik denk het laatste.

Op het schilderij zien we de heilige Eulalia, geschilderd door John William Waterhouse. Eulalia geldt als de jongste heilige in de katholieke kerk. Als meisje van dertien en opgevoed in een christelijk gezin trok zij in het Spaanse Merida in 304 in een Romeinse rechtbank het beeld van een godheid omver. Ze werd gevangen genomen, gemarteld en ze stierf als martelares.
Waterhouse maakte dit schilderij in 1865. Het perspectief dat hij als schilder inneemt maakt het zo opzienbarend. Zoals de dode Eulalia hier ligt, daar zijn in de kunstgeschiedenis geen vroegere voorbeelden van. Achter haar staat een Romeinse soldaat en achter hem gaat het gewone leven door. Zo ziet martelaarschap er uit. Om dat te benadrukken laat Waterhouse een tiental duiven als het ware rouwen om Eulalia.

Het is misschien overdreven om het martelaarschap te noemen, maar de sluiting van musea voelt voor sommigen als een enorm offer. En dat heeft Jill Mead met deze foto op een even eenvoudige als doeltreffende manier weergegeven.
Overigens is de naam Eulalia afkomstig uit het Grieks en betekent zij zoveel als: Zij die wel spreekt. Nomen est omen zullen we maar zeggen. Want het gaat net zo goed op voor de heilige als voor fotografe Jill Mead.

Dwarskijken: Willy Brandt en Him

door Leave a Comment

Maurizio Cattelán, Him, Willy Brandt, Warschau

Het was een iconisch moment op 7 december 1970. De Duitse bondskanselier Willy Brandt, op bezoek in Warschau, maakte een knieval en herdacht zo de slachtoffers van het nationaal-socialistisch bewind, die vielen bij de opstand van het Getto in Warschau in 1943. Het was een gebaar van verzoening dat leidde tot een verzoeningspolitiek tussen West- en Oost-Europa. Helemaal onomstreden was het gebaar niet, want het betekende ook dat West-Duitsland definitief afstand deed van de Duitse gebieden die voor de Tweede Wereldoorlog nog als Duits werden beschouwd.
De knieval is op die zevende december uitgebreid vastgelegd. Brandt is op foto’s te zien en profil, nagenoeg frontaal of zoals hier in driekwart. Wie destijds de foto’s hebben gemaakt, is niet te achterhalen. Als bron worden grote persbureaus vermeld. Overigens is Brandts knieval niet alleen fotografisch vereeuwigd, maar ook – vanuit een andere hoek – op een monumentale plaquette die nog altijd in Warschau te zien is.

In 2001 maakte de Italiaanse kunstenaar Maurizo Cattelan Him, een beeld van een schooljongen in gebed, maar met het hoofd van Adolf Hitler. Was het werk van Cattelan in die tijd al provocerend – denk aan La nona ora uit 1999 waarin paus Johannes Paulus II getroffen wordt door een meteoriet – met Him gooide hij er nog een schepje bovenop door het beeld uitgerekend in Warschau in het voormalige getto ten toon te stellen. In houding vertoont het beeld grote gelijkenis met Willy Brandt, ruim dertig jaar eerder. Het grootste verschil zit hem in de blik. Waar Brandt deemoedig en respectvol het hoofd naar beneden buigt, blikt het Hitlerbeeld bijna uitdagend omhoog, waar in een gebed doorgaans de ogen juist gesloten zijn. Cattelan verklaarde zelf ooit over het beeld: “Hitler is pure fear; it’s an image of terrible pain. It even hurts to pronounce his name. And yet that name has conquered my memory, it lives in my head, even if it remains taboo.”

Sinds ik de foto van Willy Brandts knieval zag, kan ik Him niet meer los zien van die historische gebeurtenis. Maar tegelijk kom ik in geen enkele beschouwing over Cattelans beeld een verwijzing naar Willy Brandt tegen. En dat verbaast me. Ik kan niet geloven dat Cattelan met de keuze voor een plek om zijn werk te tonen, niet geweten heeft dat min of meer op dezelfde plaats dertig jaar tevoren een wereldleider in nagenoeg dezelfde houding zat.

NB De foto van Willy Brandt komt uit De groene Amsterdammer, 14 augustus 2019

Dwarskijken: Van Eyck

door Leave a Comment

Jan van Eyck

Iets ten zuiden van Regensburg ligt hoog boven een bocht in de Donau het Walhalla. Het is een schitterend witte, neoclassicistische tempel, gebouwd tussen 1830 en 1841. Binnen zijn zo’n 150 marmeren borstbeelden en gedenkstenen te zien van lieden die een grote rol hebben gespeeld in de roemrijke geschiedenis van Duitsland. Staatslieden, wetenschappers, schrijvers, dichters, componisten, noem maar op. En eigenlijk moet je Duitsland niet strikt nemen, zoals we het land nu kennen. Het gaat om de Duitse landen, ‘Groot-Duitsland’, waar ook ruimte is voor Nederlanders en Vlamingen. Willem van Oranje en stadhouder Willem III. Zeehelden Michiel Adriaansz. de Ruyter en Maarten Harpertsz. Tromp. Alle bustes zijn van na 1830 en af en toe komen er nog nieuwe bij.

Die datering is interessant, omdat het de beeldhouwers voor problemen kon stellen. Hoe zag deze of gene die vijf jaren eerder had geleefd, er eigenlijk uit. Van de Oranjes, De Ruyter en Tromp zijn wel portretten bekend. Maar hoe zag beeldhouwer Erwin von Steinbach eruit (als hij al ooit geleefd heeft) of kluizenaar en mysticus Niklaus von Fluë of schilder Jan van Eyck?
Die laatste was niet zo’n groot probleem: er is immers een portret van Van Eyck bekend waarvan wordt aangenomen dat het een zelfportret is. Op het schilderij Man met rode tulband, uit de collectie van The National Gallery in Londen, staan wat aanwijzingen die erop zouden kunnen wijzen dat Van Eyck hier zichzelf heeft afgebeeld. Voor de maker van de portretbuste was daar geen twijfel over. Hij gebruikte het schilderij als uitgangspunt voor zijn beeld in het Walhalla, inderdaad, compleet met tulband.

2019 was het vanwege zijn 350e sterfjaar Rembrandtjaar. 2020 is in Gent uitgeroepen tot Van Eyckjaar, alleen zonder aanwijsbare aanleiding. De schilder werd geboren rond 1390 en overleed in 1441. Zijn beroemdste werk, het Lam Gods, het altaarstuk uit de St. Baafskathedraal dateert van 1432. Van een groot jubileum is dus geen sprake. Toch hoopt Gent dit jaar op een miljoen bezoekers. Voor het zichtbaar maken van het ‘feestvarken’, leent het beroemde altaarstuk met twintig panelen zich niet. Gelukkig hebben we nog het zelfportret, dat bijvoorbeeld fotografe Emilie Bonjé gebruikte voor de cover van het boek Dag Jan. Dat Man met rode tulband misschien helemaal geen zelfportret is, dat mag de pret niet drukken.