Soms kom je een schilderij tegen dat intrigeert en waarvan je meer wilt weten. Alleen werkt de titel niet altijd mee. Na enig zoeken kan er een wereld voor je opengaan. Dat gebeurde met La mort de miss Gardiner van Maria Cosway.
Op 11 juni 1760 wordt in Florence Maria Luisa Caterina Cecilia Hadfield geboren. Het zijn de hoogtijdagen van de Grand Tours, waarbij rijke, vooral Engelse jongelingen, naar Italië reizen om daar te leren over het leven en de kunst. Charles Hadfield, Maria’s vader, kwam zeer waarschijnlijk niet uit de betere kringen, maar zag wel de mogelijkheden van de Grand Tours. In Livorno was hij uitbater van diverse gastenhuizen en in Florence had hij nog eens drie hotels. De jongelingen gingen dan wel voor het avontuur naar Italië, maar als het even kon, zochten ze nog wel naar iets vertrouwds. Vandaar dat er nog altijd hotels in Italië namen dragen als Britannia of Bristol. Veel geluk is het gezin Hadfield niet gegeven. Als Maria Hadfield vier jaar oud is, vermoordt een geesteszieke gouvernante, vier van haar broertjes en zusjes. Vanaf dat moment wordt Maria verder in een klooster opgevoed.
In 1776 overlijdt vader Charles Hadfield. Mogelijk als gevolg van haar kloosteropvoeding uit Maria de wens om als non in een klooster in te treden. Het is uiteindelijk de kunstzinnige opvoeding door de Italiaanse schilderes Violante Cerotti en de Duits-Engelse schilder Johann Zoffany die Maria anders doet besluiten. Mogelijk heeft ook het contact met Pompeo Batoni in Rome een rol gespeeld. In de Uffizi en in het Palazzo Pitti in Florence gaat Maria oude meesters kopiëren om zich zo verder te bekwamen in de schilderkunst.
In 1779 gaat haar moeder samen met Maria en de nog levende broertjes en zusjes terug naar Engeland. In Italië had Maria al kennis gemaakt met schilderes Angelika Kauffmann en zij helpt Maria om in Londen haar weg te vinden, door haar te introduceren in kringen waar getalenteerde kunstenaars ruimhartig van opdrachten werden voorzien. In 1781 trouwt de dan 21-jarige Maria met de 18 jaar oudere miniatuurschilder Richard Cosway. Het paar vestigt zich in Schomberg House aan de Pall Mall. Daar organiseren ze geregeld feesten, waarbij Maria Cosway vaak de juiste muzikale of literaire omlijsting weet te treffen. Het levert haar de bijnaam Goddess of Pall Mall op.
Als middelpunt van dit culturele milieu heeft Cosway over belangstelling en inkomsten niet te klagen. Zo is het de schilder John Trumbull die haar in contact brengt met Thomas Jefferson, de later president van de Verenigde Staten, die van 1785 tot 1790 ambassadeur in Parijs is. Ook in Parijs bestudeert ze de kunst. Een van de schilderijen die zij zeer waarschijnlijk heeft gezien is La mort de Socrate van Frankrijks meest gevierde schilder van dat moment, Jacques-Louis David, die het schilderde in 1787. We zien de klassieke filosoof net voor het moment dat hij de dolle kervel tot zich zal nemen. Opvallend in dit schilderij is het detail van de opgeheven vinger, die we twee jaar later in een schilderij van Maria Cosway terug zullen zien.
Kijkend naar die opgeheven vingers zou je kunnen zeggen dat degene die zijn of haar vinger opsteekt, ook degene is die dood gaat. Daarbij zien we wel een opmerkelijk verschil. Socrates is door David vastberaden voorgesteld. Zonder aarzeling grijpt hij naar de gifbeker, terwijl hij met zijn vinger omhoog beduidt dat hij het echt wel bij het rechte eind heeft. De jonge vrouw van Cosway wijst juist aarzelend omhoog, haar vinger niet helemaal gestrekt. Met een van tranen vertrokken gezicht wil ze vermoedelijk aan haar metgezellin duidelijk maken dat zij na haar overlijden met iemand in de hemel herenigd zal zijn. Om te weten hoe dat precies zit, is het nodig om uit te vinden wie Cosway in haar schilderij heeft afgebeeld. Wie is de miss Gardiner uit de titel La mort de miss Gardiner?
Enig zoeken levert antwoord op die vraag. Het gaat om Florinda Gardiner, die drie jaar eerder, slechts twaalf jaar oud, is overleden. Haar moeder, Elizabeth Montgomery, is drie jaar eerder dan Florinda overleden. Het wijzen met de vinger door het meisje, want een jonge vrouw kon ze met haar twaalf jaar amper genoemd worden, is naar haar moeder bij wie ze zich spoedig hoopt te voegen.
Florinda’s vader, en daar hebben we de link met de high society waar Maria Cosway zo bekend was, blijkt Luke Gardiner, 1st Viscount Mountjoy. Van de acht kinderen die hij en Elizabeth kregen, bereikten er slechts drie de volwassen leeftijd. Hij trouwde opnieuw en werd nog twee keer vader, voor hij in 1798 sneuvelde in de Battle of New Ross tijdens de Ierse opstand.
Ook de oudere vrouw, die door Maria Cosway is geschilderd en die Florinda Gardiner bijstaat, is bekend. Het betreft Etheldreda Townshend. Geboren in 1708 als dochter van Edward Harrison, die rijk werd door de handel met Azië, trouwde ze in 1723, vijftien jaar oud, met Charles Townshend, destijds beter bekend als Lord Lynn, wat Etheldreda automatisch Lady Lynn maakte. Toen in 1738 de oude Viscount Townshend overleed, erfde zijn zoon Charles de titel en werd Lady Lynn voortaan Viscountess Townshend.
Ze had uit haar vaders nalatenschap jaarlijks al een toelage van 2000 pond en met het vermogen van haar echtgenoot kon ze ruimschoots genieten van het societyleven in Londen. En toen het in 1741 kwam tot een formele scheiding van haar echtgenoot, had ze niet alleen het vermogen, maar ook de vrijheid om te doen waar ze zin in had. Ze had veelvuldig contact met allerhande royalty en edellieden en was onder meer bekend door haar whistmiddagen en haar grootse gemaskerde bals. Ook toen ze na haar vijftigste grootmoeder was geworden en besloten had rustiger aan te doen, bleef ze een geziene figuur in de Londense society, die naar verluidt altijd wel goed was voor wat vette roddels.
Nog even terug naar Maria Cosway. Zij leefde en werkte na 1801 voor langere tijd in Parijs. Ze was daar inmiddels bevriend geraakt met Jacques-Louis David, haar voorbeeld van weleer. Via hem maakt ze onder andere kennis met Napoleon Bonaparte en een van zijn ooms, kardinaal Joseph Fesch. Deze vroeg Cosway om leiding te gaan geven aan speciale scholen voor meisjes waar zijn een betere opleiding konden krijgen dan tot dan toe gewoonlijk. Dit heeft Cosway gedaan van 1803 tot 1809. Zo’n twee jaar later kreeg ze een soortgelijke vraag. Francesco Melzi d’Eril, hertog van Lodi, wilde graag dat ze de leiding op zich nam van het Collegio delle Grazie di Maria SS. Bambina, dat ook bekend stond als het Collegio delle Dame Inglesi. Een school dus voor welgestelde Engelse meisjes. Welbeschouwd is hiermee de emancipatorische cirkel rond. Waar Cosways vader zich richtte op rijke Engelse jongemannen, bood zij nu een bijzondere plek aan rijke Engelse jonge vrouwen. Cosways inspanningen werden in 1834 beloond door keizer Franz I van Oostenrijk, die het toen in Noord-Italië nog grotendeels voor het zeggen had, die Cosway in de adelstand tot barones verhief. In 1838 overleed Maria Cosway in Lodi, in of vlakbij haar opleidingsinstituut.
Zeer waarschijnlijk is er nooit sprake geweest van vriendschap tussen Maria Cosway en Etheldreda Townshend. Ze scheelden immers 52 jaar. Maar beide zijn ze fascinerende vrouwen, die zich in de milieus waarin ze verkeerden niet aan de kant lieten zetten en volledig onafhankelijk hun gang gingen.
Maar een andere vraag die in deze context onvermijdelijk aandient, is hoe Etheldreda Townshend aan het bed van de stervende Florinda Gardiner terecht is gekomen. Er is een bron die vermeldt dat Etheldreda een tante van Florinda is geweest. Maar hoe die bloedlijn precies verlopen heeft, heb ik niet kunnen achterhalen.
Etheldreda Townshend en Maria Cosway hebben, elk op hun eigen manier, een plek gekregen, waarin zij voortleven. In 1749 publiceerde Henry Fielding zijn grootste succes, de schelmenroman The History of Tom Jones, a Foundling. Al snel deed het verhaal de ronde dat Fielding Lady Bellaston gebaseerd had op Etheldreda Townshend. Of dat historisch is, wordt door een biograaf van Etheldreda Townshend betwijfeld. Maar minstens zo belangrijk was volgens diezelfde biograaf dat velen geloofden dat het zo was. En dan is er de Bridgerton-reeks, geschreven door de Amerikaanse Julia Quinn. Nergens is een duidelijke link met Etheldreda Townshend te vinden, maar het roddelcircuit dat in de serie centraal staat, komt zo dicht in de buurt van het leven van Etheldreda, dat er van toeval nauwelijks sprake kan zijn.
Maria Cosway speelt een vooraanstaande rol in de speelfilm Jefferson in Paris, die regisseur James Ivory in 1995 maakte. Het scenario van Ruth Prawer Jhabvala, dat losjes gebaseerd is op feiten, vertelt van de verhouding van Jefferson en Cosway, die amoureus had kunnen worden als Cosway niet getrouwd was geweest en Jefferson zijn overleden vrouw niet gezworen had niet te hertrouwen. Dat de band tussen Cosway en Jefferson vertrouwelijk was en dat zij hun leven zijn blijven corresponderen lijdt geen twijfel. De rol van Maria Cosway wordt vertolkt door Greta Scacchi.
Ten slotte is er nog de vraag waarom het schilderij bekendstaat als La mort de miss Gardiner? Waarom een Franse titel bij zo’n Engels thema? Dat zou te maken kunnen hebben met het feit dat het schilderij nu behoort tot de collectie van het Musée de la Révolution Française in Vizille. Maar daar bevindt het zich pas sinds 1994. Of het schilderij zich voordien al in Frankrijk bevond en of de vriendschap van Maria Cosway met Jacques-Louis David op een of andere manier een rol heeft gespeeld, daarnaar is het voorlopig slechts gissen.
Geef een reactie