Ian McKellan is een veelzijdig acteur. Vooral beroemd geworden door Gandalf, speelt hij nu in Cats de rol van Gus the Theatre Cat, naast onder andere Taylor Swift als Bombalurina, Idris Elba als Macavity en Judy Dench als Deuteronomy. Waar Gandalf een link had naar schilder Moritz von Schwinds Rübezahl, heeft zijn rol als kat die ook, zij het veel minder uitgesproken, in diens Katzensymphonie.
Op 26 december gaat Cats in première. Het is de filmversie van de zeer succesvolle musical van Andrew Lloyd Webber, die het licht zag op 11 mei 1981. Op het Londense West End was de musical 8949 keer te zien, op Broadway in New York 7485 keer en in beide gevallen was het vele jaren de langstlopende theaterproductie. Ook is de musical in allerlei andere talen te zien geweest. Voor Nederland verzorgde Gerrit Komrij de vertaling. Cats vertelt het verhaal over een groep straatkatten, waarvan er een op de meest bijzondere avond van het jaar herboren zal worden.
T.S. Eliot
Waar Lloyd Webber eerder, onder andere voor Jesus Christ Superstar en Evita, succesvol samenwerkte met tekstschrijver Tim Rice, deed hij het nu grotendeels alleen. In 1939 had dichter Thomas Stearns Eliot zijn Old Possum’s book of Practical Cats gepubliceerd. De gedichten uit die bundel zette Lloyd Webber op muziek en dat werd zijn musical. Daarmee was hij overigens niet de eerste. In 1954 zette componist Alan Rawsthorne zes gedichten op muziek. Van dit stuk, Practical cats, werden opnames gemaakt, ingesproken door acteur Robert Donat. Ongeveer tegelijkertijd componeerde Humphrey Searle een stuk voor fluit, piccolo, cello en gitaar, waarbij hij zich baseerde op twee gedichten. Hij noemde het Two practical cats.
Katten in de muziek
In 2016 verscheen er een boek, Wie Mozart in die Kugel kam – Kurioses und überraschendes aus der Welt der klassiken Musik. Hierin valt onder het kopje Katzen in der Musik te lezen dat Robert en Klara Schumann een Orden der schwarzen Katze hebben geprobeerd op te richten. Een orde waarin Schwind een rol zou hebben gespeeld (waarover straks meer). Verder gaat het over Igor Strawinsky’s Berceuse du chat (1915-16) en over een ragtime-stuk van Zez Confrey, Kitten on the keys (1921). Als bekendste voorbeeld van katten in de muziek vermeldt de tekst de musical Cats. Ten slotte is er nog de anekdote over Domenico Scarlatti die voor zijn Sonate in G-klein (K30). Tijdens het componeren zou Scarlatti’s kat over de toetsen van zijn klavecimbel zijn gelopen en daarom wordt het stuk ook wel kattenfuga genoemd. Eigenlijk is het daarmee de voorloper van Confreys stuk.
Gioachino Rossini
Vreemd genoeg ontbreekt een stuk uit 1825 van de Italiaanse componist Gioachino Rossini. Van hem is bekend is dat hij een enorme lekkerbek was, maar niet of hij ook een groot liefhebber van katten was. In ieder geval is er van hem een bijzonder muziekstuk overgeleverd: een duet voor twee katten. Rossini, op dat moment 33 jaar oud, had al enorme successen bereikt met zijn Il barbiere di Seviglia, La Cenerentola (Assepoester) en La Gazza ladra. In 1822 verliet hij zijn vaderland Italië om zich in Londen te vestigen, twee jaar later verhuisde hij naar Parijs, waar hij de rest van zijn leven bleef wonen. Hier componeerde hij in 1829 zijn laatste grote opera, Guillaume Tell (met de beroemde ouverture, die iets wegheeft van een overspannen galopperend paard).
Duetto buffo
Maar in 1825 schreef Rossini dus zijn Duetto buffo di due gatti. Een duet vraagt om tekst, maar een tekstschrijver zal Rossini niet nodig hebben gehad. De enige tekst is het woord, of beter de klanknabootsing miauw, in allerlei toonaarden. Ik herinner me het stuk vooral uit de jaren ’70, toen wij thuis net televisie hadden en het stuk mateloos populair was. Het hier en daar bijna agressieve spel tussen de beide katten zou je doen vermoeden dat Rossini zijn inspiratie heeft opgedaan in een Parijs’ achterafstraatje.
Schwind en muziek
Schilder Moritz von Schwind was al jong een verdienstelijk violist. En in zijn werk speelt muziek op allerlei manieren een vooraanstaande rol. Zijn uitspraak “Einen Mund voll Musik muss der Mensch täglich haben” is in dit opzicht veelzeggend. Telkens weer zijn er musicerende personen of hele concerten in Schwinds schilderijen en tekeningen te zien. In andere, zoals Eine Symphonie, gaat het om de opbouw van een muziekstuk die hij vertaalde naar een schilderij. En soms zijn het thema’s uit muziekstukken die Schwind schilderkunstig verwerkte. Een bekend voorbeeld daarvan is zijn Asschenbrödel. Het kan niet anders of Schwind moet Rossini’s opera La Cenerentola voor ogen hebben gehad, toen hij het verhaal van Assepoester in een aantal scènes in een groot schilderij vorm gaf.
Katzensymphonie
Of Schwind Rossini’s duet gekend heeft is niet zo zeker. Voor Die Katzensymphonie die hij in 1868 maakte met penseel en inkt is nog een andere verklaring. De tekening toont een grote hoeveelheid kleine speelse en grotere bedaagde zwarte katten op een aantal notenbalken. Was het nog niet duidelijk dat het om een muziekstuk zou gaan, dan duidt het Violine boven aan de pagina daar wel op. Ook zijn er diverse aanwijzingen in de marges, zoals allegretto.
Schwind zou zijn prent gemaakt hebben voor violist Joseph Joachim, door hem aangeduid als Der Hexenmeister auf der geige (De tovenaar op de viool). Alleen bleek Joachim niet in staat om het stuk te spelen. Ook zijn er bronnen, zoals al even aangestipt die melden dat Schwind lid zou zijn geweest van een genootschap, de Orden der schwarzen Katze. De leden zouden zich ‘katachtig hebben gedragen’ en rijnwijn hebben gedronken die luisterde naar de naam Schwarze Katze.
Katzenmusik
Er is nog een andere verklaring. Kattengejank is de Nederlandse term voor muziek die niet prettig in het gehoor ligt. In het Duits heet dat Katzenmusik of Katzenjammer. Zoals bekend was Moritz von Schwind bevriend met Franz Schubert. Ook van de componisten Wolfgang Amadeus Mozart en Ludwig van Beethoven was hij een groot bewonderaar. Er was echter ook een componist waar Schwind geen enkele bewondering voor kon opbrengen: Richard Wagner. Of Schwinds prent geïnterpreteerd moet worden als openlijke kritiek, moet zeer betwijfeld worden.
Geef een reactie