Op zoek naar Schwind (37): Genoveva, Einsiedler und Waldeinsamkeit

Eenzaamheid was het thema van de derde aflevering van Kijken op gevoel, de prachtige serie van Wieteke van Zeil, waarin zij haar publiek laat zien hoe je ook naar kunst kunt kijken. Als voorbeeld liet ze onder meer Mönch am Meer van Caspar David Friedrich zien. Zelf zou ik eerder gekozen hebben voor Ludwig Richter en Moritz von Schwind.

Ooit hoorde ik hoe iemand een gestileerde weergave had gemaakt van Caspar David Friedrichs Mönch am Meer: een rechthoek met twee horizontale lijnen en een klein streepje dat links van het midden de onderste lijn doorkruist. Leuk gevonden natuurlijk, maar het gaat volledig voorbij aan wat Friedrich heeft willen laten zien. Namelijk hoe een monnik reflecteert op de onmetelijke kosmos, waar hij zelf tegelijk ook deel van uitmaakt. Je bent geneigd te denken dat iemand met een rotsvast geloof in God zich nooit ergens eenzaam zal voelen. Daarom, maar ook omdat er niets is dat erop wijst dat de monnik in afzondering aan zee woont, vroeg ik me af of hij wel hoort bij het thema eenzaamheid. Toen ik me er verder in verdiepte, kwam terecht bij allerlei opvattingen, stammend uit het oosten, waarbij monniken zich bewust terugtrokken uit de samenleving en vrijwillig in eenzaamheid gingen leven, om zich nog meer te kunnen richten op contemplatie. Op die zelfverkozen eenzaamheid kom ik nog terug. Veel beroerder is eenzaamheid die je overkomt.

Genoveva
In 1841 schilderde Ludwig Richter Genoveva in der Waldeinsamkeit. Genoveva van Brabant beleefde in de 19^e eeuw in Duitsland de nodige populariteit. Ze was een 8^e-eeuwse adellijke dame, getrouwd met landgraaf Siegfried. Toen deze langere tijd van huis was, verdacht hij bij terugkeer zijn echtgenote van ontrouw. Hij gaf een van zijn mannen de opdracht om Genoveva en hun kind mee te nemen het bos in en ze daar te vermoorden. De bediende kreeg dat niet over zijn hart en verstopte moeder en kind in een grot diep in het bos, waar zij jaren lang geïsoleerd gewoond hebben. Toen graaf Siegfried daar op een dag Genoveva weer tegenkwam, kwam hij tot inkeer, zag hij in dat zijn verdenking onterecht was en nam hij zijn echtgenote mee terug naar huis. In Richters schilderij zien we Genoveva met haar kind, twee konijnen en een schaap in een onherbergzaam bos met grote rotspartijen. Haar handen heeft ze devoot gevouwen, ze lijkt geheel te berusten in haar lot.

Tieck
Ook Moritz von Schwind, vriend en artistiek geestverwant van Richter, schilderde Genoveva. Maar bij hem wordt de jonge vrouw bezocht door twee engelen, voor wie ze eerbiedig buigt. Achter haar zien we haar zoon, die al een ferme knaap is geworden en een dier dat waarschijnlijk een hert moet voorstellen, maar ook een beetje oogt als een angstige haas. De engelen tonen Genoveva, die na haar jarenlange verblijf in het woud getooid is met een verwilderde bos haar, een lichtgevend kruis, waarmee ze wellicht ten overvloede duidelijk maken, dat als Genoveva haar geloof behoudt, het allemaal goed zal komen.
Zeer waarschijnlijk hebben zowel Richter als Schwind zich gebaseerd op Ludwig Tieck, de schrijver die al in 1820 Leben und Tod der heiligen Genoveva schreef en die daarbij terug greep op verhalen die hun oorsprong vonden in de 14^e eeuw.

Einsiedler
In de titel van Richters schilderij is sprake van Waldeinsamkeit. En dat blijkt in de 19^e eeuw een veel voorkomend thema te zijn in de schilderkunst. Zoals gezegd gaat het dan vaak om zelfverkozen eenzaamheid, kluizenaarschap, gebaseerd op een lange traditie. Franciscus van Assisi bracht aan het begin van de 13^e eeuw een periode van zijn leven door als kluizenaar. Nog ouder is de benedictijner monnik Meinrad die zich in de 9^e eeuw terugtrok in Einsiedeln in Zwitserland. Ik heb geen aanwijzingen gevonden dat het Duitse woord voor kluizenaar, Einsiedler, hier ethymologisch op terug te voeren is, maar toevallig is het wel.

In het werk van Moritz von Schwind vinden we diverse Einsiedler, die echter nooit helemaal alleen zijn. Zo is er Ein Spielmann bei einem Einsiedler, waarbij de weldoorvoede muzikant duidelijk voorbijganger is en de rust van de kluizenaar verstoort. In Ein Einsiedler führt Rosse zur Tränke laat een kluizenaar, gezien zijn dracht duidelijk een monnik, twee paarden drinken uit een poel. De grote vraag is hier wat een kluizenaar moet met twee paarden. En dan is er nog Einsiedler in einer Felsengrotte, waarbij twee kluizenaars over geschriften gebogen zitten en een derde een ree te eten geeft.

Abschied
En dan is er nog Schwinds schilderij Abschied vom Tal, een van zijn Reisebilder. We zien een man op een paard, dat moeizaam op een smal pad tussen de bomen een heuvel beklimt. De man zit half gedraaid in het zadel en kijkt achterom. In de achtergrond links van het paard zien we vaag de contouren van een kerk, vaak het grootste bouwwerk in een stad en daarmee symbool voor de stad. Het is duidelijk dat dit niet zomaar een afscheid is, het is voor langere tijd en misschien wel voorgoed. Het is een melancholisch terugkijken naar wat hij achter zich laat. Of hij zich ergens als kluizenaar gaat vestigen? Waarschijnlijk niet, omdat Schwind hem dan mogelijk geschilderd zou hebben in een monnikspij, niet in een ouderwets aandoend ruiterkostuum. Maar juist het omkijken naar het verleden, maakt duidelijk dat hij een onzekere toekomst tegemoet gaat, al dan niet in eenzaamheid.