Afgelopen week betoogde Peter Nissen in zijn Facebook-reeks Van de schoonheid en de troost, aan de hand van het gedicht Monday van Billy Collins, dat de plaats van een dichter aan het raam is. Maar aan het raam is plaats voor veel meer mensen. Zo kwam ik een advertentie tegen van Museum More met twee vrouwen die naar buiten kijken. Ook Moritz von Schwind heeft dit thema in een schilderij verwerkt. Hoog tijd dus om hier verder in te duiken.
Nieuwsgierig? Korter dan met één woord kun je een vraag nauwelijks stellen. En nieuwsgierig ben ik zeker. Niet zozeer naar wat Museum More ons toont, maar naar dit ene schilderij. Enig zoekwerk levert de schilder op Johan Marinus de Vries. Een datering ontbreekt. De Vries is geboren in 1892 en overleed in 1982. Naoorlogs lijkt een veilige gok. We zien een volwassen vrouw en een tienermeisje uit een raam kijken. De vrouw in haar oranje jurk leunt op de vensterbank. Het meisje staat meer rechtop met haar rechterarm gebogen op de schouders van de vrouw. Haar linker voet niet plat op de vloer, suggereert iets van beweging, alsof ze net aan komt lopen. De houding van de vrouw met haar benen gekruist duidt erop dat zij hier al langer staat. Zou er buiten iets gebeurd zijn waarvoor ze het meisje, misschien wel haar dochter heeft geroepen? We weten het niet.
Goethe
In 1787 schetste Johann Heinrich Wilhelm Tischbein Goethe am Fenster seiner römischen Wohnung. De grote Duitse schrijver was tijdens zijn Italienische Reise in oktober in de Italiaanse hoofdstad aangeland en heeft als dichter zijn plaats aan het venster ingenomen. Wat hij ziet, zien wij niet. Terwijl we het heel goed zouden kunnen weten. Want op de tweede dag van zijn verblijf trok Goethe in bij Tischbein in zijn woning aan de Via del Corso 18. Goethe bleef er de rest van zijn tijd in Rome. Het huis staat nu bekend als Casa di Goethe en is als museum aan hem gewijd.
In Tischbeins prent zijn het de details die er toe doen. Het losgeknoopte vestje en de sloffen aan zijn voeten laten zien dat Goethe er zijn gemak van heeft genomen. Het is alsof Tischbein laat zien dat zijn model hier al enige tijd heeft gestaan of nog zal staan.
Frau am Fenster
Anders is dat bij Caspar David Friedrich die in 1822 Frau am Fenster schilderde. Hier geeft de titel geen aanwijzingen over de persoon noch over de plaats. Wat we kunnen onderscheiden door het bovenvenster is een scheepsmast. Verder verraadt het schilderij nauwelijks iets van wat de vrouw ziet. Uiteindelijke is door Friedrich-onderzoekers aangetoond dat de geportretteerde Friedrichs vrouw Caroline Brommer is en dat het tafereel geschilderd is in Dresden. Maar kijkend naar het schilderij kun je dat nergens uit afleiden. Het gaat wat meer dan bij Tischbein en Goethe over de tegenstelling binnenwereld-buitenwereld, een populair thema in de romantiek. Maar in allebei zit het element van Sehnsucht, het gevoel ergens naar te hunkeren zonder exact te weten wat.
Muir
“I only went out for a walk and finally concluded to stay out till sundown, for going out, I found, was really going in.”, schreef de van oorsprong Schotse natuuronderzoeker en -filosoof John Muir eens in zijn dagboek. Het open staan voor en nieuwsgierig zijn naar wat buiten jezelf is, wat elders is en wat anders is, leert je ook dingen over jezelf. Of Muir het werk van Caspar David Friedrich met soms enorm overweldigende natuur kende, weet ik niet. Maar hij zou het vast hebben kunnen waarderen.
Morgenstunde
Rond 1858 schilderde hij twee versies van Morgenstunde die onderling niet heel veel verschillen. We zien een jonge vouw voor een geopend raam naar buiten kijken. Rechts in de voorstelling zien we een bed waaruit zij ongetwijfeld net is opgestaan. Links heeft ze de luiken voor de ramen nog niet eens geopend. Direct links van de vrouw staat een commode met daarop een klok en mogelijk een wasstel. De vrouw is blootsvoets, haar slippers liggen nog onder de stoel naast het bed.
Beide versies vertonen grote overeenkomsten, het voornaamste verschil is de houding van de jonge vrouw die in de versie van het Hessisches Landesmuseum in Darmstadt (links) centraler in het kader van het raam is geplaatst dan in de versie van de Schack-Galerie in München (onder). Een ander opvallend verschil (hier moeilijk te zien) is het vogelkooitje rechts van het gesloten raam dat in de Münchener versie ontbreekt.
Ooit had ik een discussie over de betekenis van dit schilderij. Het gaat hier om een meisje dat ’s ochtends na het opstaan heel prozaïsch alleen maar wil zien wat voor weer het is om te weten wat ze die dag aan moet trekken, was het standpunt van de ander. Ik ben ervan overtuigd dat het juist Schwinds idee was om het thema binnenwereld-buitenwereld verder uit te diepen. Als toeschouwer kunnen wij kennis nemen van de wereld binnen, van de kamer en de inrichting daarvan. Wat zich buiten bevindt, is afgezien van wat bergen voor ons slechts gissen.
Reisebilder
Er is wel eens gesuggereerd dat de vrouw voor het raam Schwinds echtgenote of een van zijn dochters is. Maar daarvoor zijn nergens concrete aanwijzingen te vinden. Schwind schijnt zich voor de beide schilderijen gebaseerd te hebben op een tekening die hij al in de jaren ’20 maakte. Alleen valt dat niet meer te controleren omdat die tekening verloren is gegaan.
Morgenstunde behoort tot Schwinds serie Reisebilder, schilderijen waarin hij ogenschijnlijk biografische tafereeltjes schildert, maar die op geen enkele manier geverifieerd kunnen worden. Het lijkt uit het leven gegrepen, maar het zijn bekende romantische thema’s die Schwind naar zichzelf en zijn leven toetrekt. Dat Morgenstunde een burgerlijk tafereeltje zou zijn, typisch Biedermeier, klopt volgens mij dus niet. Het is niet het vluchten naar binnen en het veilige koesteren wat je hebt. Het is het verlangen naar buiten en ontdekken wat er nog meer kan zijn. Anders dan Billy Collins’ dichter die uit zijn raam naar buiten kijkt om te zien wat daar gebeurt, schildert Schwind in zijn Reisebilder niet wat hij ziet, maar wat hij op zijn weg door het leven gezien had kunnen of willen hebben.
Geef een reactie