De anatomie van de afsluitpaal

Verkeersbelemmerende maatregelen worden ze genoemd: rotondes, drempels, ‘biggenruggen’, etc. etc. etc. Alles om autoverkeer in goede banen te leiden, meer dan met alleen verkeersborden dat doen. In de jaren ’70 was de gemeente Nijmegen al verkeersregulerend bezig, met afsluitpalen. Hardstenen paaltjes midden op de weg die aan automobilisten duidelijk maakten dat ze niet verder konden. Wat de afsluitpalen bijzonder maakte, was de vormgeving: de uitvoering was in handen van gerenommeerde beeldhouwers.

Acht afsluitpalen zijn er in de Nijmeegse binnenstad te vinden. Of misschien moet ik het nuanceren: acht heb ik er gevonden. En er valt best het een en ander over te vertellen. Het idee, zo valt te lezen op de website Kunst op straat, is afkomstig uit Maastricht. In 1973 werden de eerste opdrachten verstrekt aan Giuseppe Roverso, Oscar Goedhart en Peter van de Locht.

Roverso
Giuseppe Roverso voltooide zijn afsluitpaal als eerste. Sinds 1974 blokkeert de paal de ingang naar de Vijfringengas vanaf de Grote Markt. Roverso, geboren in 1900 in Italië en daar ook opgeleid, woonde en werkte sinds de jaren ’60 in Nijmegen. Hij was vooral betrokken bij restauratiewerk, beeldhouwwerk op en aan oude gebouwen, zoals het stadhuis en de Stevenskerk. Zijn afsluitpaal is, anders dan diverse andere, zeer plaatsgebonden: er zijn vijf ringen te zien (naar de naam van het steegje), die bij elkaar worden gehouden door vier kopjes van duivels. Vanwege die duivels legt wel eens iemand de link met Mariken van Nieumeghen. Maar in die vertelling krijgt Mariken na tot inkeer te zijn gekomen slechts drie ringen om hals en armen gelegd als straf. De vijf ringen zouden verwijzen naar een huis dat hier heeft gestaan en dat als merkteken vijf ringen had.

Van de Locht
Aan de andere kant van de Vijfringengas ligt de Kannenmarkt/Korenmarkt. Hier staat de afsluitpaal van Peter H. van de Locht uit 1975. Na de plaatsing van de paal is het plein ingrijpend heringericht. Mogelijk verhinderde de paal destijds het inrijden van de Vijfringengas van deze kant. Ten tijde van de plaatsing van de paal kon je op de Kannenmarkt/Korenmarkt nog goed parkeren. Met de herinrichting is dat onmogelijk gemaakt. De paal sluit nu een pad af dat zo smal is, dat je er als automobilist sowieso niet in zou rijden. Van de Locht werkte zijn afsluitpaal af met een krullende versiering die associaties oproept met vroeg-Keltische motieven, maar die even goed aan de natuur zouden kunnen zijn ontleend.

Goedhart
De derde afsluitpaal, ook uit 1975, is van Oscar Goedhart en voorkomt het inrijden van de Lompenkramersgas vanaf de Begijnenstraat. Van Goedhart zijn er in Nijmegen diverse werken te zien, zoals het reliëf dat het Raadsel van Nijmegen voorstelt (op de muur op het Sint Stevenskerkhof) of de sculptuur in de Stikke Hezelstraat. En net als deze sculptuur gaat Goedharts afsluitpaal volledig over vorm. Je kunt er hooguit associaties bij hebben.

Verhoeven
Heel anders is dat bij de afsluitpaal die Adri Verhoeven in 1977 twee afsluitpalen realiseerde, een afsluitpaal die abusievelijk vaak wordt toegeschreven aan Ben van Pinxteren (zie de reactie hieronder van Frank van der Schoor). De afsluitpaal staat voor café In de Blaauwe Hand op het straatje dat Achter de Hoofdwacht heet en gaat over beeldhouwkunst: het is een botsing van texturen. Aan één kant glad afgewerkt met een hoek, aan de andere kant juist ruw afgewerkt en afgerond.
Opmerkelijk is dat geen van deze vier afsluitpalen een duidelijke voor-of achterkant hebben. Alleen de afsluitpaal van Roverso heeft een duidelijke voorstelling, maar die is aan beide kanten min of meer hetzelfde. Zoals we zullen zien verschillen de vier afsluitpalen hierin van de vier andere.

Van Pinxteren
De afsluitpaal die Ben van Pinxteren wel realiseerde, op het Sint Stevenskerkhof, heeft een naam, De gehelmde wachter. De paal heeft een duidelijke voorstelling van een mensenfiguur, met een helm op zijn hoofd en in zijn linkerhand een zwaard. Het lijkt alsof hier iemand staat, die iets bewaakt. Door die voorstelling heeft deze afsluitpaal voor ons gevoel een duidelijke voor- en achterkant. Maar door van de vierkante paal twee zijden te gebruiken voor de voorkant, heeft Van Pinxteren de andere twee zijden moeten gebruiken voor de achterkant. En dus zijn er feitelijk geen zijden meer over voor de zijkanten.

De andere Van de Locht
Na deze twee afsluitpalen, duurde het tien jaar, tot 1987, voor er nog eens drie bij kwamen. Een daarvan is Habakuk, een beeld met menselijke trekken en zelfs een naam. Habakuk staat onder aan de Noorderkerktrappen, enigszins verdekt opgesteld en eigenlijk ook zinloos. Geen automobilist zou het ooit in zijn hersens halen dit smaller wordende steegje met zijn steile trap in te rijden. De naam Habakuk verwijst naar de oudtestamentische profeet, naar wie ook een Bijbelboek werd vernoemd. Beeldhouwer Klaus van de Locht, de oudere broer van Peter, liet zich bij de vormgeving van Habakuk inspireren door de beelden van Paaseiland. Het beeld vormt als het ware een wachter tussen de wereld van alledag en de ‘heilige’ plek bovenaan de trap, die ooit een kerkhof was.
Opmerkelijk is nog dat dichter Harry ter Balkt, die jaren in Nijmegen woonde en werkte, zich enige tijd bediend heeft van het pseudoniem Habakuk II de Balker. Naar verluidt waren de kunstenaar en de dichter goed bevriend.

Symons
Ook uit 1987 is de afsluitpaal van Jerome Symons, onder de Kerkboog. Anders dan Van Pinxterens Gehelmde wachter en Van de Lochts Habakuk is Symons’ afsluitpaal geen mens. Toch heeft de paal menselijke trekjes, en daardoor ook een duidelijke voorkant. Symons plaatste twee rechthoekige vormen iets verspringend tegen elkaar. Op de beide zijkanten bracht hij een oor aan. Het lijkt alsof hij het bekende spreekwoord ‘de muren hebben oren’ vorm heeft willen geven.

Van Teeseling
De meest intrigerende afsluitpaal vind ik die van Ed van Teeseling die de doorgang van de Lutherseplaats naar Achter de Vismarkt blokkeert. Wie de paal nadert vanaf de Lutherseplaats ziet een wat non-descript geval dat op zo’n dertig centimeter van de grond een verticale scheiding vertoont. De beide delen die zo ontstaan zijn niet precies even hoog, ze zijn aan de bovenkant afgerond en vertonen beide een lichte welving.  Toen ik pas van Achter de Vismarkt naar de Lutherseplaats liep, viel me een detail op, zeg maar op heuphoogte. En ineens zag ik dat de afsluitpaal een kussend stel laat zien. Het detail toont hoe zij  elkaars hand vasthouden.

Ik schreef al eens over kussen in de openbare ruimte en hier was weer een prachtvoorbeeld. Ik vind het mooi dat uitgerekend deze uiting van intimiteit hier het oprukkend autoverkeer belemmert. Tegelijkertijd stelt het ook vragen over hoe we naar de wereld kijken en hoe beeldhouwkunst ons daar weer over laat nadenken. Waar vier afsluitpalen geen duidelijke voor- en achterkant hebben en drie andere juist wel, vraag je je af hoe dat hier zit. Heeft deze afsluitpaal van Ed van Teeseling een duidelijke voor- en achterkant? We kijken naar wat we zouden benoemen als de zijkanten van twee personen. Maar wat is precies voor en achter in beeldhouwkunst? Die vraag stellen Van Pinxteren met zijn Gehelmde achter en Van Teeseling met zijn afsluitpaal.
Te vaak lopen we gedachteloos langs deze afsluitpalen. Maar misschien is het ook wel eens interessant om erbij stil te staan.

—–
Naschrift: Casper ter Heerdt laat mij weten dat Harry ter Balkt en Klaus van de Locht zeer goed bevriend waren en dat ze grote waardering hadden voor elkaars kunstenaarschap. Er moet wel een verband zijn tussen het beeld van Klaus van de Locht en het pseudoniem van Harry ter Balkt.