Pieter d'Hont

Vorig jaar schreef ik over Het gesprek, het beeld van twee kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders van Pieter d’Hont. Kerkhistoricus Peter Nissen wees me erop dat D’Hont zich voor zijn beeld gebaseerd had op een krantenfoto. Mijn vermoeden dat het handelde om een informeel contact, bleek juist. Vastgelegd is een kort gesprek in de wandelgangen rond een conclaaf bij de keuze van een nieuwe paus. Of de uitkomst destijds een rol gespeeld heeft bij de populariteit van het beeld, is niet zeker.
Want dat het beeld populair is, staat buiten kijf. Behalve in Nijmegen is een afgietsel van het beeld te vinden in Driebergen-Rijsenburg, in Zwijndrecht, in Schijndel, in Terwinselen en in Kerkrade. Dat kan natuurlijk te maken hebben gehad met een van de afgebeelde personen. Want voor de figuur rechts stond indirect, via de bewuste foto, Giuseppe Angelo Roncalli model. Toen de foto gemaakt werd, op 25 oktober 1958, was Roncalli Patriarch van Venetië. Maar enkele dagen later bleek hij door het conclaaf te zijn verkozen en als paus Johannes XXIII zou hij uitgroeien tot misschien de populairste paus van de moderne tijd. In Nederland is nog altijd een tiental Roncalli- of Johannes XXIII-scholen.
Ook de andere kardinaal is, via de foto bekend. Het betreft Elia Dalla Costa. Dalla Costa was kardinaal van Florence en redde tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden joden. Inmiddels zijn Johannes XXIII heilig en Dalla Costa zalig verklaard. Eigenlijk is alles zo klaar als een klontje: fotograaf maakt foto van twee kardinalen, een van hen wordt paus en jaren later, in 1966 gebruikt een Nederlandse beeldhouwer die foto voor een nieuw beeld.

Twee foto's van de kardinalen Elia Dalla Costa en Giuseppe Angelo Roncalli in gesprek

Maar toen ik ging zoeken naar de bewuste foto vond ik iets verrassends: er is niet één foto, er zijn er twee. Hoe dat precies zit is ruim zestig jaar na dato niet na te gaan. Het meest opvallende verschil is de achtergrond. De fot links lijkt binnen te zijn gemaakt, terwijl de foto rechts onmiskenbaar buiten is. Met het standpunt van twee verschillende fotografen kan het niet te maken hebben, tenzij de beide kardinalen voor de foto anders zijn gaan staan. Een ander opvallend verschil zit hem in de rechterhand van Dalla Costa. Op de foto links heeft hij een licht geheven knuistje, terwijl op de foto rechts zijn arm iets gezakt is met een open hand en omhoog wijzende duim. Dit detail is van belang omdat we zo de hand ook zien in het beeld van D’Hont. Juist die kleine verschillen in houding botsen met het idee dat er sprake zou zijn van een fotografische bewerking, waarbij beide mannen tegen een andere achtergrond geplaatst zijn. Maar ook het idee dat ze op twee plekken op nagenoeg identieke wijze in gesprek zijn geweest is niet logisch. De hoofdrolspelers kunnen we het al lang niet meer vragen. Elia Dalla Costa overleed in december 1961, Johannes XXIII anderhalf jaar later in juni 1963. Googelen op de foto’s levert maar een beperkt aantal treffers op. De foto links is te vinden op vijf websites, de fot rechts slechts op één. Wie de foto’s maakte wordt helemaal niet vermeld. Op de vraag of een van beide foto’s (en zo ja, welke) ooit een Nederlandse krant heeft gehaald, geeft Delpher helaas geen antwoord.

Dwarskijken, ontmoetingen, Pieter d'Hont, Jacopo Pontormo, Bill Viola, Emile Estourgie

In de Archipelstraat in Nijmegen staat een beeld van Pieter d’Hont. Het gesprek heet het. Omdat ik het zo’n charmant beeld vind, heb ik er al vaak bij stilgestaan. Twee mannen op leeftijd staan met elkaar te smoezen. Het is eerder roddel die ze uitwisselen dan hoogstaande gedachten. Hoe ik dat weet? Door goed naar ze te kijken. Ze staan wat gebogen, misschien wel net te dicht bij elkaar en, niet onbelangrijk, ze hebben hun hoofddeksel in hun hand. Die hoofddeksels zijn belangrijk, want die verlenen hen doorgaans waardigheid. De man links heeft een vierkante bonnet in zijn handen, die verraadt dat hij priester is. De man rechts draagt een galero, een grote ronde hoed, die vooral door kardinalen gedragen werd. Niets menselijks is ons vreemd, drukt het beeld uit. Ook personen in een voorname functie hebben niet altijd voorname gesprekken.

In 1528-29 schilderde Jacopo Pontormo (geboren als Jacopo de’ Carucci, maar genoemd naar zijn geboorteplaats nabij Empoli) zijn Visitatie, die te zien is in het naburige Carmignano. In het schilderij ontmoet Maria, terwijl zij in verwachting is van Jezus, haar nicht Elisabeth, die in verwachting is van Johannes de Doper. Wat welbeschouwd niet meer is dan een toevallige ontmoeting van familieleden, is door de symboliek zwaar beladen. Je zou kunnen stellen dat deze ontmoeting aan de bakermat lag van twintig eeuwen westerse beschaving. Videokunstenaar Bill Viola baseerde in 1995 zijn The Greeting op Pontormo’s Visitatie. Het werk was bedoeld voor de Biennale in Venetië, maar is nog altijd in tal van musea te zien, zoals in De Pont in Tilburg. De ontmoeting is in extreme slow-motion gefilmd, waardoor de emotie van de beide vrouwen, het geluk over hun zwangerschap, wordt benadrukt en onherroepelijk iets sacraals krijgt.

Nooit eerder heb ik een verband gelegd tussen Het gesprek van d’Hont en de Visitatie van Pontormo. Maar pas viel me een tegeltableau op op de muur van een huis, nota bene een paar honderd meter verwijderd van Het gesprek. We herkennen duidelijk een man en een vrouw. Het zijn de naar elkaar gebogen hoofden van Het gesprek en de kleur die terug te zien is in Pontormo’s Visitatie, die me aan beide werken deed denken. Wie de maker is van het tegeltableau is onduidelijk. Het woonhuis is in 1950 ontworpen door Emile Estourgie (zoon van de bekende Nijmeegse architect Charles Estourgie), om er zelf te gaan wonen, maar ook kantoor te houden. Acht jaar later breidde Estourgie zijn huis uit met onder meer een garage. Uit die tijd dateert waarschijnlijk het tegeltableau, dat zich op de aanbouw bevindt. Het is mogelijk dat Estourgie het zelf ontwierp.
Dit tableau zal er in ieder geval voor zorgen dat ik voortaan op de Archipelstraat even aan Pontormo denk. Maar je kunt het ook zien als een schakel tussen Het gesprek en de Visitatie, drie kunstwerken die je laten nadenken over de betekenis van ontmoetingen. De handeling is in feite altijd hetzelfde, maar de ene ontmoeting is een dagelijkse, terwijl de andere een goddelijke blijkt.

Kardinale kwestie

Dwarskijken: Ontmoetingen