Op zoek naar Schwind (46): Gustav Klimt

Gustav Klimt was acht jaar oud toen Moritz von Schwind in 1871 overleed. De beide schilders zullen elkaar dus nooit ontmoet en gesproken hebben. Maar er is wel een link tussen hun werk: beide schilderden ze componist Franz Schubert aan de piano.

Ik heb me schilder Gustav Klimt altijd voorgesteld als een gedistingeerde heer. Zijn portretten van flamboyante vrouwen, met gebruik van veel goud, duiden immers op rijkdom en upperclass. Maar nu ik wat meer over hem lees, kom ik er achter dat Klimt niet die een vooraanstaande societyfiguur was, maar juist erg op zichzelf en misschien zelfs een beetje onaangepast. Een aanwijzing voor dat onaangepaste is bijvoorbeeld te vinden in de kledij waarin hij geregeld gefotografeerd is: een lang en vormeloos gewaad, dat doet denken aan een langdurig verblijf in de tropen en niet aan belle-epoque Wenen. Klimt deelde met grote regelmaat het bed met zijn modellen, die vaak naakt door zijn atelier liepen. Klimt moet zelfs een zekere reputatie hebben gehad, want ook vrouwen uit de hogere klasse dongen naar zijn gunsten.

Erotiek
De erotiek die in Klimts leven zo belangrijk was, is ook terug te vinden in zijn werk. Tussen 1899 en 1907 schilderde Klimt voor de nieuw opgerichte universiteit van Wenen een aantal plafond schilderingen. Het thema luidde: de triomf van het licht op de duisternis. Maar Klimt beriep zich in de uitvoering van zijn cyclus Filosofie, Geneeskunde en Jurisprudentie (ongetwijfeld de belangrijkste faculteiten) onder meer op de ideeën van Friedrich Nietzsche en Sigmund Freud. De reacties waren overwegend negatief. Pornografie en pervers waren termen die gebruikt werden en Klimt werd van een gevierd schilder ineens het onderwerp van een diepgewortelde maatschappelijke controverse. Dat hij vervolgens in zijn werk inging tegen zijn critici, zal niet geholpen hebben.

Impressionisme
Klimt is voorzitter geweest van een Weense kunstenaarsvereniging, de Sezession. Deze club zette zich aan het eind van de 19^e eeuw meer en meer af tegen de opvattingen van de Akademie. De stijl waarin geschilderd werd, wordt Sezessionsstijl genoemd en vertoont nauwe verwantschap met de Duitse Jugendstil. Maar Klimt verkende ook andere stijlen. In 1894 schilderde hij een doek dat gezien wordt als zijn eerste impressionistische werk. Schubert am Klavier is de titel van een studie die Klimt maakte voor een zogenaamd supraporte, een kunstwerk dat heel specifiek boven een deur wordt aangebracht.

Dumba
Het werk van Klimt is ook uitgevoerd, namelijk in het Palais Dumba, op de hoek van Parkring en de Zedlitzgasse in Wenen. Anders dan de naam doet vermoeden is het geen paleis, maar een blok van vijf verdiepingen, met op de begane grond winkels en daarboven vier woonlagen. Palais Dumba werd in 1865-1866 in neo-renaissancestijl gebouwd door de Weense architecten Johann Romano von Ringe und August Schwendenwein von Lanauberg. Opdracht- en naamgever was industrieel en politicus Nikolaus Dumba, die bovendien een indrukwekkende reputatie als mecenas van de kunsten wist op te bouwen. Zo was hij erelid van de Wiener Künstlerverein en de Akademie der bildenden Künste. Kennelijk heeft hij zijn mecenaat ook tot uitdrukking willen brengen in dit woonblok. In een prent van Rudolf von Alt van de bibliotheek van Palais Dumba krijgen we een aardig beeld van de inrichting, waarbij de wandschildering mogelijk van Hans Makart is, met wie Dumba bevriend was.

Verschillen
Opvallend is hoe Klimt zijn ontwerp heeft aangepast. Het is minder gedetailleerd, er is minder sfeer, doordat de scène anders is uitgelicht. In de uitvoering in Palais Dumba is de man achter Schubert verdwenen en staan er vier vrouwen. Maar het belangrijkste verschil zit hem in Franz Schubert zelf: in de studie is hij wat pafferiger, maar toch ook veel beter herkenbaar. Nu heeft Klimt de componist nooit aan de piano gezien. Schubert overleed in 1828 en Klimt werd geboren in 1862. En dus moet Klimt zich gebaseerd hebben op oudere afbeeldingen van Schubert. De meeste daarvan zijn portretten, waarvoor Schubert daadwerkelijk geposeerd heeft. Er is maar een schilder die Schubert ooit een plek gaf achter de piano: Moritz von Schwind, die een dergelijke voorstelling live heeft gezien op een van de Schubertiades. Daarbij is het de vraag of er, bijna zeventig jaar na Schuberts dood, nog over de Schubertiades werd gepraat. Ik kan het me niet voorstellen. En dus moet Klimt van Schwinds werk geweten hebben dat de componist geregeld zangers op de piano begeleidde.