Op zoek naar Schwind (20): Sabina von Steinbach

Op de planeet Venus zijn bijna 900 inslagkraters te vinden en allemaal hebben ze een naam. Omdat Venus de enige planeet is die genoemd is naar een godin, hebben de kraters namen van vrouwen. Eén van de kraters heet Steinbach, naar Sabina von Steinbach, die de geschiedenis is ingegaan als een van de oudst bekende vrouwelijke beeldhouwers. Aan die bekendheid heeft mogelijk ook Moritz von Schwind bijgedragen.
Sabina von Steinbach leefde in de eerste helft van de 14^e eeuw. Veel is er niet over haar bekend. We kennen haar uit een inscriptie (die verloren is gegaan) op een beeldhouwwerk op de kathedraal van Straatsburg. Daarop stond de volgende tekst: De genade Gods is met Savina, door wier hand uit harde steen gehouwen ik als figuur hier sta. Sabina was de dochter van beeldhouwer Erwin von Steinbach die nauw betrokken was bij de kathedraal van Straatsburg.

Na de dood van haar vader, van wie zij het vak geleerd had, zette Sabina, mogelijk samen met haar broer Johann, het werk voort. Zo schiep zij in ieder geval de personificaties van de kerk (ecclesia) en de synagoge aan het zuidportaal van de kathedraal.

Erwin
In 1772 schreef Johann Wolfgang von Goethe Von deutschen Kunst. Hij verheerlijkt hierin de gotische kerkbouw als een typisch Duitse stijl en hij verheerlijk Erwin von Steinbach als genie, die niet alleen beeldhouwwerk vervaardigde, maar ook als architect verantwoordelijk was voor de kathedraal van Straatsburg of het Strassburger Münster, zoals Goethe het noemde. Ook andere schrijvers, zoals de gebroeders August Wilhelm en Friedrich Schlegel droegen bij aan Erwins populariteit. Ook Ludwig Tieck, van wie we weten dat Schwind zijn werk goed kende, schreef over Erwin von Steinbach.

Droom
In 1822 tekende Moritz von Schwind Der Traum des Erwin von Steinbach. We zien een jongeman die aan de hand van een engel door een gotische kerk zweeft. Dat het om Erwin von Steinbach gaat, moeten we afleiden uit de titel. Er zijn geen attributen die naar hem als beeldhouwer verwijzen. Maar het kan zijn dat Schwind Erwin laat dromen van de kerk en dus zijn rol als architect wil benadrukken.
Misschien zit er in de tekening ook wel iets van jeugdige overmoed. Schwind was amper achttien jaar toen hij de tekening maakte. Erwin is in de voorstelling ook nog een jongeman, die, zo laat Schwind ons geloven, al wist wat hij wilde bouwen. Een vergelijkbaar visioen van zijn eigen carrière past wel bij de latere Reisebilder van Schwind. Overigens werkte Schwind de getekende voorstelling in 1845 nogmaals uit, nu als schilderij.

Sabina
Een jaar eerder, in 1844, schilderde Schwind Sabina von Steinbach meißelt die Statue der Synagoge. Het beeld dat nog lang niet klaar is, vertoont in opzet grote gelijkenis met het beeld Synagoge uit Straatsburg dat door Sabina gemaakt is en dat Schwind dus gekend moet hebben. Schwind was in 1840 van München naar Karlsruhe verhuisd om in de Kunsthalle een grote muurschildering te maken. De voorstelling van die muurschildering was Einweihung des Freiburger Münsters. Het ligt voor de hand dat Schwind voor die opdracht ter plekke in Freiburg is gaan kijken. Dat is een reis van ongeveer 120 kilometer. En halverwege ligt Straatsburg.

Pendanten
Nog een jaar eerder, in 1843, schilderde Schwind hoe schilder Hans Baldung Grien een portret schilderde van markgraaf Christoph I van Baden. Het is een voorbeeld van hoe Schwind in zijn Karlsruher jaren tussen 1840 en 1844 de geschiedenis van het hertogdom en de kunst liet vervloeien. Zijn schilderij van Sabina kan ook niet los gezien worden van het schildrij met Hans Baldung Grien. Het zijn als het ware pendanten van elkaar. Het zijn losse schilderijen, maar ze horen bij elkaar. Het een toont de schilderkunst door een man, het ander de beeldhouwkunst door een vrouw.

Ludwig Zahn
Na Schwind werd Sabina von Steinbach vereeuwigd door Ludwig Zahn. Zahn is een nauwelijks bekende schilder die werd geboren in 1830 en al op jonge leeftijd stierf in 1855. Twee jaar geleden werd zijn Bildhauerin Sabina von Steinbach mit ihrem Vater, dem Baumeister Erwin von Steinbach geveild. Sabina leunt tegen een tafel waar een man aan zit die we op zijn rug zien. Links staat een beeld, rechts in de achtergrond, in een andere ruimte, zitten twee jonge mannen een beeld te bikken. Het is de titel die wijst op Sabina, verder valt er aan de manier waarop zij is weergegeven niet te zien dat zij beeldhouwer is.

Philipp Graß
Later in de 19^e eeuw, in 1864, maakte beeldhouwer Philipp Graß twee beelden van vader en dochter Von Steinbach. Die beelden kregen, mogelijk als een soort eerbetoon, een plek in de kathedraal van Straatsburg, waar Erwin en Sabina von Steinbach ruim vijfhonderd jaar eerder aan hadden bijgedragen. Hier is Sabina wel weer duidelijk herkenbaar als beeldhouwer, met de hamer in haar rechterhand.

Historisch?
Tot nu toe is het allemaal nog een logisch verhaal. Twee figuren, vader en dochter, hebben groots werk verricht en worden daarom eerst in de literatuur en later ook in de beeldende kunst vereeuwigd. Maar al rond 1850 ontstaan de eerste twijfels of Erwin en Sabina wel echt historische figuren zijn geweest. Dat er een meester Erwin gewerkt heeft in Straatsburg, lijkt te kloppen. Maar voor zijn naam Von Steinbach is slechts één bron, die niet heel erg betrouwbaar is. Het stadje Steinbach (inmiddels een stadsdeel van Baden-Baden) heeft pas in de 19^e eeuw haar ‘verloren zoon’ Erwin geadopteerd en een standbeeld voor hem opgericht. Of hij een dochter heeft gehad die Sabina heette, is lang niet zeker. Net zo min of hij wel uit dit Steinbach kwam en niet uit een van de tientallen andere plaatsen met die naam.

Datering
Aanvullend op deze twijfel, zijn er de problemen met de datering. De beelden in Straatsburg worden gedateerd rond 1225. Erwin zou mogelijk pas rond 1245 geboren zijn en overleden in 1318. Als Sabina na het overlijden van haar vader zijn werk heeft overgenomen is dat dus een kleine eeuw te laat. Er zijn dus voldoende redenen om aan te nemen dat het hele verhaal over Erwin en Sabina niet klopt.

Maar ook al is het verhaal van Erwin en Sabina niet waar, het is wel mooi gevonden. Of, en zo ja, hoeveel Schwind hiervan geweten heeft, valt niet te achterhalen. En dat in 1994 iemand op het idee kwam om op Venus een krater naar Sabina von Steinbach te noemen, kan Schwind al helemaal niet worden aangerekend.