Nooit zonder reden

In haar knalrode jurk domineerde ze in de hoek waar ze zich bevond toch de hele ruimte. Ik had haar nooit eerder gezien en met haar kort pittig kapsel kwam ze niet erg sympathiek op me over. Aristocratisch, dat wel. En dat bleek ook de bedoeling. De geportretteerde is Hedwig Maria de Geer, jonkvrouw en dochter van politicus en voormalig minister-president Dirk Jan de Geer. Op doek werd zij vereeuwigd door haar echtgenoot Pyke Koch.

Dichterbij gekomen – ik kon haar aanraken als ik zou willen – viel me iets op. Ze droeg lange witte zijden handschoenen en op de linker staan heel klein drie woordjes geschreven. Het leek op een ouderwets wasmerkje, maar dat was het niet. Er stond Non sans cause, niet zonder reden. Het bleek de wapenspreuk van het adellijke geslacht De Geer dat teruggaat tot in de 16^e eeuw. Dat Koch die spreuk hier een plek gaf, benadrukte het aristocratische nog eens: alles in onze geschiedenis, lijken de De Geers en hun schoonfamilie te hebben willen uitdrukken, had een reden.

Het deed mij onmiddellijk denken aan kunsthistorica Wieteke van Zeil en haar Oog voor detail. Vaak zijn het de kleine, op het eerste gezicht onbeduidende dingetjes in een schilderij die je kunnen helpen bij de duiding. Want niets is ooit per ongeluk geschilderd. Elke kunstenaar denkt na over de voorstelling die hij op doek zet. En dus ook over de details.

Nou geloofde Koch, die in 1934 met De Geer trouwde, gedurende de jaren ’30 in de opkomst van een nieuwe wereldorde. Hij sympathiseerde met het fascisme van Benito Mussolini en later is hij misschien zelfs lid van de NSB geworden. Maar volledig gedesillusioneerd door de ongewenste richting die die wereldorde tijdens de Tweede Wereldoorlog nam, zou Koch zijn lidmaatschap in 1941 weer hebben opgezegd. Om toch brood op de plank te houden voor zijn groeiende gezin, nam Koch in datzelfde jaar een opdracht aan om postzegels te ontwerpen. Hij koos daarvoor voor Germaanse symbolen.

En misschien heeft dat wel geleid tot de reputatie die Koch nog altijd in meer of mindere mate heeft: groot schilder, maar fout in de oorlog. Zeker in de jaren direct na 1945 werd er erg zwart-wit gedacht. In 1947 kwam het tot een rechtszaak, waarbij het draaide om de vraag of Koch al dan niet lid was geweest van de NSB. Dat kon niet worden bewezen, maar uiteindelijk waren het de postzegels die Koch fataal werden: het door hem verzorgde ontwerp leverde hem een aanklacht op wegens collaboratie. Een jaar lang mocht hij zijn beroep niet openlijk uitoefenen en niet exposeren. Non sans cause?

*****
De wereld van Pyke Koch is nog te zien tot en met 18 maart in Centraal Museum in Utrecht.