Op zoek naar Schwind (8): Italienische Reise

Et in Arcadia ego, schreef Johann Wolfgang Goethe als motto in zijn in 1817 verschenen Italienische Reise. Als alle schilders van zijn tijd, ondernam ook Moritz von Schwind een reis naar Italië, in de zomer van 1835. Maar zijn ervaringen waren niet bepaald himmelhoch jauchzend.

Wie de Italiaanse reis van Moritz von Schwind wil reconstrueren, is aangewezen op zijn brieven. Daar valt te lezen dat Schwind in het voorjaar van 1835 vertrok. Hoe precies zijn route was, wordt niet helemaal duidelijk. Zeker is wel dat hij Venetië bezocht en dat hij daar enthousiast was over Titiaans Assunta, die zich in de Santa Maria Gloriosa dei Frari bevindt. Na Venetië reisde Schwind verder, met als einddoel Rome, waar hij het grootste deel van zijn reis verbleef.

Piazza di Spagna
Het is zelfs bekend waar Schwind logeerde. In een van zijn brieven vertelt hij over zijn kamer op het Piazza di Spagna 71, ‘bei braven, lustigen Leuten’. Zijn kamer noemt hij ‘recht angenehm’. Of de nummering van de huizen hetzelfde is als destijds, durf ik niet te zeggen. Maar als dat zo was en Schwind had een kamer aan de voorzijde van het huis, dan kon hij dagelijks uitzien op de beroemde Spaanse trappen. Maar daarover bericht hij dan weer niet. Zelf was hij mogelijk ook ongewis over de duur van zijn verblijf. Want aan zijn Duitse vrienden adviseerde hij om post naar Rome te sturen naar het Caffé Greco.

Middelpunt
Dat café in de Via dei Condotti bestaat nog altijd. Opgericht in 1760 is het decennialang de plek geweest waar Romereizigers elkaar troffen. Diversen hebben er muurschilderingen gemaakt, die voor een deel nog altijd te zien zijn. Zo is er werk van Angelika Kaufmann, die na haar huwelijk met Antonio Zucchi ging wonen in het voormalig huis van schilder Anton Raphaël Mengs. Dat huis stond vlakbij de Trinità dei Monti, bovenaan de Spaanse trappen. Kaufmann kon vanuit haar huis het Caffè Creco bijna zien. Onder andere Johann Wolfgang Goethe bezocht haar daar tijdens zijn Italiaanse reis. Uiteraard kwam hij ook in het Caffè Greco.

Casino Massimo
Waar Schwind waarschijnlijk ook diverse keren is geweest, is Casino Massimo. Zelf spreekt hij van Villa Massimo. In dit buiten is sinds 1910 het Duits instituut in Rome gevestigd. Maar dit is niet de plek die Schwind bezocht. Hij bedoelt Casino Massimo, waar onder andere Schwinds leermeester Peter von Cornelius en Joseph Anton Koch werkten. Zij beschilderden ruimtes in het huis met scènes uit Torquato Tasso’s Gerusalemme Liberata en Dantes Divina Commedia.
Koch woonde al ruim dertig jaar in Rome en was een soort spilfiguur in de Duitse gemeenschap. Elk zichzelf respecterende Duitse kunstenaar die naar Rome ging, bezocht daar Koch. Cornelius heeft Schwind slechts kort gezien. Zelf arriveerde hij op zondag 17 mei, terwijl Cornelius op de zaterdag daarna al weer terug richting München zou vertrekken. Wie hij er wel trof, waren Friedrich Overbeck en Julius Schnorr von Carolsfeld, die Schwind uit München kende, maar met wie hij het niet goed kon vinden.

Olieverf
Wie Schwinds brieven leest, kan niet anders concluderen dan dat hij een beetje met zijn ziel onder zijn arm heeft gelopen. Hij bezocht weliswaar allerlei plekken in de eeuwige stad en schreef onder de indruk te zijn van Rafaël en Michelangelo. En over het Forum Romanum, toen nog Campo Vaccino genoemd, merkte hij op dat ze het beter niet hadden kunnen opgraven.
Maar tegelijkertijd is Schwind ook voortdurend druk geweest met allerlei Duitse beslommeringen, verhaalde hij over wie hij allemaal ontmoette en aan wie hij zich – niet zelden – ergerde. Hij liet zich de wijn goed smaken, maar werken deed hij nauwelijks. Uit de periode dat hij in 1835 in Italië is geweest, is slecht één werk bekend, Die Arbeiter im Weinberg. Het is een aquarel gebaseerd op een bijbels verhaal. Het is niet uitgesloten dat Schwind geïnspireerd werd door werk van Overbeck dat hij in Rome zag. Diverse keren schrijft hij dat hij er veel lof voor zijn Arbeiter ontving. Aangezien hij het vrij snel na terugkeer in München aan een verzamelaar verkocht, wordt vermoed dat hij de bijbelse voorstelling in opdracht maakte. Maar ondanks dit relatieve succes wordt Schwind in zijn brieven hoe langer hoe narriger. Hij wilde weer werken in olieverf. Waarom hij dat in Italië niet kon, wordt nergens duidelijk.

Mislukt
Na een bezoek aan Napels, dat ook al niet helemaal soepel verliep, vanwege gedoe met geldige passen en cholera, keerde Schwind terug in Rome. Al snel vertrok hij weer richting München, waarbij hij op de terugweg nog wel Florence en opnieuw Venetië aandeed. Zijn bezoek aan Italië lijkt Schwind weinig te hebben opgeleverd. Ik sluit niet uit dat Titiaans Assunta uit Venetië ooit nog eens min of meer model heeft gestaan voor Schwind Königin der Nacht uit Mozarts Zauberflöte. Maar bewijzen daarvoor zijn er niet. Ook bij herlezing van de brieven overheerst het gevoel dat ook Schwind zelf zijn reis naar Italië zo niet volledig, dan toch grotendeels als mislukt heeft beschouwd.

Campagna
Ruim 25 jaar na zijn Italiaanse reis schilderde Schwind in zijn serie Reisebilder nog een opvallend werk, Cornelius mit Schwind in der campagna. Cornelius staat op een heuvel en wijst op de koepel van de Sint Pieter in de verte. Schwind relativeert het verhevene van de voorstelling. Hij schildert zichzelf met in zijn hand een mandfles wijn. Of dit tripje daadwerkelijk heeft plaatsgevonden, is zeer de vraag. Zou Cornelius echt, in de korte tijd die hem in de stad nog restte, zijn oud-leerling Schwind die net gearriveerd was, mee hebben gesleept naar het platteland? Ik vermoed van niet en ga ervan uit dat Schwind hier speelt met feit en fictie. Bovendien met enige spot. Het schilderij vat Schwinds reis naar Italië misschien wel goed samen: meer van het goede leven dan van de hoge kunst.