Dagelijks plaats ik op Bluesky een bericht over een historisch feitje zoals een geboorte of een première, maar uiteraard altijd met een kunsthistorische of culturele context. Vandaag had dat de geboorte van Edmond Halley, beroemd door zijn komeet, kunnen zijn. Ik vond zijn verhaal, over sterrenkunde in de beeldende kunst, te mooi om in drie zinnetjes te vertellen.
Edmond Halley werd geboren op 8 november 1656 als zoon van een rijke zeephandelaar. Als kind raakte hij geïnteresseerd in wiskunde en in 1773 ging hij studeren aan Queen’s College, Oxford. In 1677 vertrok hij naar Sint Helena. Daar was hij onder meer getuige een Mercusiustransit, waarbij de planeet Mercurius een baan maakte tussen de aarde en de zon door. Ook stelde hij de positie van 341 sterren aan de zuidelijke sterrenhemel vast, die hij beschreef in zijn Catalogus Stellarum Australium.
Terug in Londen wordt Halley secretaris van de Royal Society. Hij maakt reizen naar Frankrijk en Italië en heeft er mede de hand in dat de sterrenwachten van Greenwich en Parijs meer gaan samenwerken. Mogelijk heeft hij op een van die reizen, in 1682 ergens tussen Calais en Parijs voor het eerst ‘zijn’ komeet waargenomen. In 1704 benoemt de universiteit van Oxford hem tot hoogleraar en tot zijn dood in 1742 bezet hij de Savillian Chair of Geometry. Hij ontwikkelt een methode om door de afstand tot de maan de plaats op zee te bepalen. Deze methode stelt hem ook in staat om de omloop van planeten te bepalen. Zo komt hij erachter dat de komeet die hij in 1682 had gezien, ook in 1607 en in 1531 te zien moet zijn geweest en dat de omloop zo’n 76 jaar in beslag neemt. Zijn voorspelling dat de komeet in 1758 opnieuw te zien moest zijn, leverde hem, 16 jaar na zijn dood, de vernoeming van de planeet op.
In 1066 vond bij Hastings in Zuid-Engeland de Battle of Hastings plaats. Ten minste, zo is de slag de geschiedenis ingegaan. Op het slagveld, ruim tien kilometer buiten Hastings, versloegen de Normandiërs onder aanvoering van hertog Guillaume II (sinds de slag beter bekend als William the Conqueror), de Engelse troepen van koning Harold. In 1095 werd in de directe nabijheid van het slagveld een abdij opgericht, de Abbey of Battle, die vervolgens zijn naam gaf aan het stadje dat eromheen ontstond. Feitelijk zouden we dus moeten spreken over de Battle of Battle.
Het verhaal gaat dat Guillaume zich bij zijn besluit om Engeland binnen te vallen heeft laten leiden door iets wat hij beschouwde als een gunstig voorteken: de verschijning van een komeet aan de nachtelijke hemel. Het hele verhaal van de Slag bij Hastings is vrij kort erna vastgelegd in het Tapijt van Bayeux. Dit borduurwerk van zeventig meter lang en een halve meter hoog heeft iets van een stripverhaal. Het vertelt nauwgezet de geschiedenis van de voorbereidingen en de slag zelf. Het tapijt is een onuitputtelijke bron als het gaat om kennis van de geschiedenis, de kleding, de wapens en allerlei andere aspecten van het leven rond 1066. Dikwijls zijn de voorstellingen voorzien van tekst die de scènes verduidelijken. Ergens in het tapijt is heel nadrukkelijk een komeet te zien, met de tekst isti mirant stella, zij bewonderen de ster.
Nu is het zo dat als je vanaf de bekende jaren telkens 76 jaar terug telt, je uitkomt op 1075, dus negen jaar na de slag. Maar in de Cronica Floridi Horti, de geschiedenis van de premonstratenzer abdij de Bloemhof in het Groningse Wittewierum, schreef abt Emo van Huizinge dat hij in augustus 1222 de komeet heeft gezien. Daar zit een afwijking van vijf jaar. Nu blijkt de komeet van Halley niet bepaald een Zwitsers precisie-uurwerk te zijn. De omlooptijd van de komeet loopt uiteen van 74 tot 79 jaar.
In de kunstgeschiedenis komen we de komeet van Halley nog eens prominent tegen. Tussen 1303 en 1305 beschilderde in Padua Giotto di Bondone een kapel. Die kapel staat bekend als Arenakapel (naar de nabijgelegen Arena) of Scrovegnikapel (naar de opdrachtgever Enrico degli Scrovegni). In 39 scènes vertelt Giotto over het leven van Jezus, van hoe zijn geboorte werd aangekondigd aan zijn moeder Maria tot en met de Hemelvaart. In de scène waar de drie koningen het kind komen aanbidden is boven het dak de ster te zien die hen heeft geleid. Alleen heeft de ster een staart. Giotto heeft de ster vermoedelijk gebaseerd op de Komeet van Halley die in oktober 1301 zichtbaar moet zijn geweest. Er is wel gesuggereerd dat de komeet daadwerkelijk de ster van Bethlehem is geweest. Maar daarvoor is de afwijking in tijd te groot gebleken. Halleys komeet passeerde in het jaar 12 voor het begin van onze jaartelling de aarde.
In 1835 was het de Zwitserse schilder John James Chalon, die vooral in Engeland actief was en die in Looking at Halley’s Comet vastlegde hoe mensen naar de komeet van Halley keken. Het gezelschap op straat bestaat uit een man met een hoed die wijst naar de komeet. Hij is frontaal afgebeeld en we kunnen hem beschouwen als een soort autoriteit. Verder staat er een man geïnteresseerd door een telescoop te kijken, er is een moeder met baby, een wijzende jongen met een wat jonger meisje.
Dat ik juist deze personages noem, komt omdat ze mij doen denken aan An Experiment on a Bird in an Air Pump van Joseph Wright of Derby. Daar wordt getoond wat er met een vogeltje gebeurt als de directe omgeving vacuüm gezogen wordt. Zowel Experiment als het passeren van de komeet zou je natuurkundige fenomenen kunnen noemen, die het gewone volk niet zal hebben begrepen. Binnen de afgebeelde personen is een zelfde soort rolverdeling. Joseph Wright of Derby was gespecialiseerd in schilderstukken met bijzonder licht. Dat kan kaarslicht zijn, zoals in An Experiment on a Bird in an Air Pump, maar even zo soepel schilderde hij een vulkaan uitbarsting die hij in Italië meemaakte. Ook de wassende en de afnemende maan komen we in zijn werk tegen. Hij was 24 toen hij de komeet van Halley had kunnen zien, nog volop in ontwikkeling als schilder en vooral bezig met portretten. Als er een schilder is van wie ik graag had gezien wat hij met de komeet van Halley had kunnen doen, dan zou het Joseph Wright of Derby zijn geweest.
Leuk verhaal, Peter!