‘Ik schilder geen koeien, ik schilder lichtreflecties.’ Dit zou Willem Maris ooit gezegd hebben, toen hem gevraagd werd naar zijn schilderijen. Natuurlijk, de beschouwer zag koeien in een weiland. Maar met zijn uitspraak maakte Maris wel duidelijk waarom hij die koeien schilderde.
Gedurende enkele jaren na 1920 schilderde de Joods-Franse Chaïm Soutine (1893 – 1943) een aantal keer een voorstelling van een geslachte os (waarvan er één te zien is in het Stedelijk Museum in Amsterdam). Het was kort na het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 en nog korter na het overlijden van zijn vriend Amedeo Modigliani in 1920. Of Soutine de voorstelling koos omdat hij daarin zijn emoties kwijt kon of omdat het drama van zo’n sterk beest dat gedood was hem trof, is niet met zekerheid te zeggen. Het kan zelfs zijn dat hij de voorstelling van een geslachte os benaderde als bekwaming van zijn schilderkunst. Dat zo’n opengereten beest met verschillende texturen en tinten rood uitdaagde om te vertalen naar een schilderdoek.
Zeker is wel waar Soutine zijn voorstelling vandaan had. Hij was een groot bewonderaar van Rembrandt. Van hem nam Soutine diverse thema’s over, zoals de geslachte os. Rembrandt schilderde in ieder geval twee geslachte ossen, waarvan er een, die uit 1655, in het Louvre in Parijs terechtkwam. Daar zag Soutine het schilderij, zoals voor hem Eugène Delacroix en François Bonvin. Ook van Rembrandts geslachte os is niet duidelijk waarom hij hem schilderde. Het meest aannemelijk is dat het hier gaat om een memento mori-voorstelling. Waar tijdgenoten bederfelijke waren als vers fruit en aan bederf onderhevige vissen, schaal- en schelpdieren schilderden of kozen voor kwetsbaar glaswerk en porselein om de sterfelijkheid van de mens in herinnering te roepen, nam Rembrandt mogelijk zijn toevlucht tot de geslachte os.
Ruim drie eeuwen na Rembrandt is de geslachte os nog steeds een geliefd object. Al in 1954 schilderde Francis Bacon Figure with meat, twee helften van een runderkarkas, met daartussen een figuur die uit Bacons werk bekend is als paus en gebaseerd is op een portret van Velazquez.
Rond 1990 schilderde Marc Mulders een serie geslachte ossen (ook hiervan bevindt zich er één de collectie van het Stedelijk Museum). Hij deed dat dermate pasteus dat het niet langer alleen een soort oefening in tinten was, maar waarbij het oppervlak van de geslachte os bijna voelbaar werd.
In 2009 hingen Maurits de Bruin en Vincent Verhoef, studenten van de Rietveld Academie, tijdens een manifestatie waarbij schilderijen uit het Stedelijk Museum het uitgangspunt waren, het karkas van een geslachte os op in galerie Chiellerie. Op deze manier wilden beiden Soutine eren.
Ten slotte is er op internet een schilderij van een anonieme kunstenaar te vinden, waar tussen twee geslachte beesten een vrouw hangt. Qua vorm zou het kunnen verwijzen naar Bacons schilderij. Titel van het werk is Lady Gaga, naar de zangeres die ooit naar de uitreiking van een award een jurk van vlees aantrok.
Was de geslachte os een inventie van Rembrandt? Misschien. Het is goed mogelijk dat Rembrandt ooit een geslachte os in een slachthuis heeft gezien en in een schilderij heeft afgebeeld. Maar misschien is hij wel op het idee gekomen door een gevelsteen. Een die nog altijd in Amsterdam te vinden is en wel aan de noordzijde van het Nesplein. Die Vinders Kamer 1644 staat er op de steen. En er hangt een opengereten varken, of misschien ook wel een os, precies op de manier waarop Rembrandt het beest ruim tien jaar later schilderde.
*****
Lang na het schrijven van dit verhaal kwam ik een afbeelding van een schilderij tegen waarin het ambacht van de slager centraal staat en het geslachte dier, in de tradities zoals hier beschreven, daaraan ondergeschikt wordt gemaakt.
Renato Guttuso, Il Macellaio
