Op zoek naar Schwind (11): Symfonie of fantasie?

Eerder schreef ik al over het verhaal dat Moritz von Schwind vertelt in zijn schilderij Eine Symphonie, het verhaal in vier scènes over operaster Karoline Hetzenecker en haar huwelijk met Herr von Mangstl. Voor de vorm van het schilderij greep Schwind terug op een muziekstuk van Ludwig van Beethoven. Op de vorm en de achterliggende ideeën van Eine Symphonie zal ik hier uitgebreider ingaan. 

Wie de eerste scène van Eine Symphonie bekijkt, ziet een piramidale opzet van de voorstelling. Middelpunt in deze compositie is de pianiste in de gele jurk. Achter haar staat de dirigent. En boven die dirigent zien we, als top van de piramide, een marmeren buste. In het marmeren borstbeeld herkennen we Ludwig van Beethoven, zeer waarschijnlijk gekopieerd naar het origineel uit 1822 van beeldhouwer Anton Dietrich.
Beethoven, geboren in 1770, was als 22-jarige in 1792 verhuisd naar Wenen. Eigenlijk had hij dat al eerder willen doen om les te nemen bij Wolfgang Amadeus Mozart. Maar het overlijden van Beethovens moeder en de zorg die hij vervolgens voor zijn jongere broers kreeg, verijdelden dat plan. En toen Beethoven alsnog naar de Oostenrijkse hoofdstad kon verhuizen, was Mozart al elf maanden dood.
In 1792 moesten Franz Schubert (1797) en Moritz von Schwind (1804) nog geboren worden. Of zij ooit contact met hun beroemde stadgenoot hebben gehad of hem alleen van een afstand bewonderd hebben, is niet bekend.

Muziekkamer
Bewondering voor Beethoven heeft bij Moritz von Schwind bijna zeker meegespeeld bij de keuze voor deze componist als centrale figuur in Eine Symphonie. Schwind was zeer geïnteresseerd in muziek en Beethoven was de kampioen van de symfonieën. Schwind volgt hier naar eigen zeggen de opbouw van een symfonie. In een brief van 2 maart 1850 noemt hij het eerste deel quartett, het tweede deel andante of adagio, het derde deel scherzo en het vierde deel allegro-presto. Met uitzondering van quartett zijn het muziektermen die iets zeggen over het tempo waarin gespeeld wordt.
Ondanks de centrale rol in het verhaal voor Karoline Hetzenecker beoogde Schwind met Eine Symphonie dus een eerbetoon aan Ludwig van Beethoven. Zijn achterliggende idee was om er een wand van te maken in een muziekkamer, gewijd aan de drie grote Weense componisten: Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn en Ludwig van Beethoven. Helaas voor Schwind heeft hij dat idee nooit kunnen uitvoeren. Misschien wel omdat hij niet streng genoeg aan de delen van een symfonie heeft vastgehouden.
Want in een van zijn brieven laat Schwind weten dat Beethoven weliswaar centraal staat, maar niet een van zijn negen symfonieën. Nee, het is de Fantasie voor piano, koor en orkest, de zogenoemde koorfantasie, die uitgangspunt was. Die fantasie wordt algemeen beschouwd als een soort vingeroefening voor Beethovens negende symfonie, met Ode an die Freude als beroemd laatste deel. Maar daarin is weer geen ruimte voor een solist, zoals Schwind die wel in zijn eerste deel van zijn schilderij wel in een hoofdrol laat zien.

Opera
Waar Eine Symphonie tegenwoordig gezien wordt als een van de hoogtepunten uit Schwinds omvangrijke oeuvre, werd het in zijn eigen tijd wellicht maar matig begrepen en wie weet zelfs gezien als allegaartje. In zijn ontwerp voor de Mozart-wand ging Schwind uit van Die Zauberflöte en voor de Haydn-wand van diens oratorium Die Schöpfung. Misschien had Schwind voor zijn Beethoven-wand
moeten kiezen voor Fidelio, Beethovens enige opera, waarin Hetzenecker bovendien schitterde. Juist het verhalende van een dergelijk muziekstuk sluit veel beter aan bij Schwinds idee om Hetzeneckers liefdesgeschiedenis te verbeelden.
Has hij toch willen vasthouden aan die strenge opbouw in vier delen, volgens de indeling van een van Beethovens negen symfonieën, dan had hij misschien de scène met de eerste ontmoeting anders moeten vormgeven. Nu lijkt hij toch te veel te hebben gehinkt op twee gedachten. 

Fantasie
Een ander aspect waar men vaak op wijst is dat Schwind met Eine Symphonie een burgerlijk verhaaltje vertelt, waarbij een artistiek idool gegrepen wordt door de liefde, trouwt en het culturele leven als uitvoerend artiest vaarwel zegt. Daarbij ziet men vooral de eerste scène als een verlangen om zich status te verschaffen door deelname aan het culturele leven te tonen. In Schwinds tijd werden dergelijke muziekavondjes met grote regelmaat georganiseerd. Zelf bezocht hij geregeld bijeenkomsten waar zijn vriend Franz Schubert centraal stond en die daarom Schubertiades werden genoemd. Maar nauwkeurige beschouwing van dit tafereel leert dat het hier helemaal niet zomaar een cultureel muziekavondje betreft. Schwind heeft deze voorstelling zorgvuldig bedacht.
Zo zal hij nooit bij een dergelijke gelegenheid de bladzijden voor de pianiste hebben moeten omslaan. Nog duidelijker is het als we kijken wie er onder andere in dit tafereel zijn afgebeeld: Franz Schubert (linksachter met bril) en Karoline Hetzenecker, samen. Schubert woonde en werkte in Wenen en overleed in 1828. Hetzenecker werd geboren in 1822 en zou een dag na Schuberts overlijden zes jaar worden. Bovendien werd zij geboren in Beieren en vierde ze daar in München haar grootste successen. Ze zullen elkaar nooit ontmoet hebben. Door ze toch samen in een tafereel vast te leggen, zet Schwind allerlei gebeurtenissen uit zijn eigen leven volledig naar zijn hand.

Misschien moeten we constateren dat Schwind in Eine Symphonie te veel wilde: Beethoven en Hetzenecker eren, bovendien met een enorme hoeveelheid kleine motieven. Zo gek is het niet dat Schwind uiteindelijk geen koper heeft gevonden voor zijn schilderij en zijn plannen voor een muziekkamer. In een wanhoopspoging om het project alsnog van de grond te krijgen, schonk Schwind Eine Symphonie aan Otto, koning van Griekenland en zoon van de Beierse koning Ludwig I. Maar tot de gedroomde muziekkamer heeft ook dat niet geleid. Het enige wat ons nu rest is het bijzondere schilderij in de Neue Pinakothek en enkele schetsen voor andere wanden. Schetsen die Schwind later van pas kwamen bij zijn wandschilderingen voor de Wiener Staatsoper.