Het bloed van de pelikaan

‘Hi there, I ‘m a pelican, my beak can hold more than my belly can.’
In BC, een oude Amerikaanse krantenstrip van Johnny Hart stelt een pelikaan zich op deze manier voor. Maar pelikanen zijn behalve om hun grote snavel om nog een reden bijzonder. Volgens oud volksgeloof pikt een moederpelikaan een wond op de borst om op die manier haar jongen te voeden. En zo werd de pelikaan symbool voor zelfopoffering.

Hoe zit het dan met pelikanen? Tijdens de broedtijd en kort daarna vertonen moederpelikanen een rode plek op de borst, wat aangezien werd voor een wond. Bovendien bewaren pelikanen een gedeelte van hun voedsel in die enorme zak onder hun snavel. Dat voedsel verteert daar al enigszins voordat ze het aan hun jongen geven, is rood van kleur en dus ligt de associatie met bloed voor de hand. Hier en daar gaat het volksgeloof nog verder. Pelikanen zouden hun jongen doden en na drie dagen met hun bloed weer tot leven wekken. Geen wonder dat de pelikaan een christelijk symbool bij uitstek werd. En dus niet zo vreemd dat je de pelikaan als symbool geregeld in kerken tegenkomt, bijvoorbeeld als lessenaar.

Logo
De associatie van de pelikaan met bloed en opofferingsgezindheid is terug te zien bij Sanquin, de stichting die in Nederland verantwoordelijk is voor bloedvoorziening. Toen de Nederlandse bloedbanken en de bloedtransfusiedienst van het Rode Kruis fuseerden en samen Sanquin vormden, moest er een nieuwe huisstijl worden bedacht. Een vliegende pelikaan werd het logo, met heel subtiel, de bijzondere plek op de borst. Als je bedenkt dat het bloed van Sanquin afkomstig is van mensen die dat vrijwillig afstaan, is het een heel toepasselijk logo.

Verzetsheldenbuurt
In de tweede helft van de jaren ’80 wordt in de hoek tussen de Groesbeekseweg en de Postweg in Nijmegen een nieuw wijkje aangelegd, in totaal vier straten. Ze worden genoemd naar de politieagenten Albert Marcusse, Bart Hendriks en Wim Beerman en naar de rechercheur Herman Oolbekkink. Alle vier zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog opgepakt, nadat een aanslag op een NSB’er die in het Nijmeegse politiekorps was geïnfiltreerd, was mislukt. Uiteindelijk zijn de vier op 6 juni 1944 in de duinen bij Overveen gefusilleerd. Inmiddels is het wijkje uitgebreid met een vijfde straat. Die is genoemd naar handelsreiziger Cees de Jong, die ook slachtoffer werd van de Duitse represailles.

Mozaïek
Op initiatief van de buurt kwam er in de Bart Hendriksstraat in 1987 een monument voor de vier politiemensen. Kunstenaar Ben van Pinxteren kreeg de opdracht. Hij kwam met de pelikaan als symbool voor zelfopoffering. Twintig jaar later stond de buurt opnieuw stil bij de naamgevers van hun straten. Toen werd een groot mozaïek onthuld met centraal opnieuw een pelikaan.

*********

Update (3 november 2016):

Afgelopen weken kwam ik twee pelikanen tegen. Eerst een tussen de luchtboogbeelden op de St. Jan in Den Bosch. Daar bleek dat men niet altijd geheel op de hoogte was van het uiterlijk van de zelfopofferende vogel. Hij is hier uitgevoerd met klauwen en een kromme roofvogelsnavel.

In de Dom van Aken bevindt zich een mozaïek van een pelikaan met drie jongen. Dat een Nederlandse toerist er een reiger in zag, zegt in dit geval niets over de maker.