Er is schilderij dat veel betekend heeft voor Vincent van Gogh, dat ook navolging kreeg door andere kunstenaar, maar waar ook ondernemingen wel brood in zagen: De Zaaier van Jean-François Millet.
Bladerend in een boek over emaille reclameborden, kwam ik een bord tegen van zaadhandel Turkenburg. In 1850 begon Dirk Turkenburg in en om zijn woonplaats Bodegraven met het verspreiden van handgeschreven lijsten onder land- en tuinbouwers. Op die lijsten konden zij aankruisen aan welke zaden zij behoefte hadden, waarna Turkenburg de lijsten weer verzamelde en groot kon inkopen. Turkenburgs handel liep goed, al snel kon hij de lijsten laten drukken. Toch werkte hij ruim veertig jaar vanuit huis. Pas in 1891 – zijn vier zoons werkten inmiddels ook in de zaak – betrok hij een bedrijfspand. Al eerder was het bedrijf begonnen haar netwerk verder uit te breiden. Daarvoor werkte Turkenburg met agenten, die op commissiebasis werkten. Op het hoogtepunt waren dit er 2700 in binnen- en buitenland. In 1929 werd Turkenburg een naamloze vennootschap en bij het eeuwfeest in 1950 was het bedrijf een van de grotere werkgevers in Bodegraven, met zo’n tachtig mensen in vaste dienst en in de maanden oktober en november nog eens tachtig in tijdelijke dienst. Als beeldmerk voerde Turkenburg De Zaaier, gebaseerd op het schilderij van de Franse schilder Jean-François Millet. Het verscheen op emaille borden, in druk op de lijsten en in krantenadvertenties en zelfs op een vaas die Turkenburg op enig moment heeft laten maken.
Turkenburg was niet het enige bedrijf dat De Zaaier koos als beeldmerk. Ook sigarenfabrikant De Pionier in Groningen greep terug naar Millet. Bij het rode en het blauwe blikje heeft de zaaier zijn rechter been voor, wat overeenkomt met de voorstelling bij Millet. Of het gele blikje, dat afwijkt, eerder of juist later werd gebruikt heb ik niet kunnen vinden. Ook heb ik niet gekeken naar het verschil in Luxe en Populair.
Twee ondernemingen, Turkenburg zaden en Sigarenfabriek De pionier deden dus iets met het schilderij van Millet. Maar wie was die Millet eigenlijk?
Jean-François Millet werd geboren in 1814. Hij kreeg een klassieke opleiding als schilder, maar al snel keerde hij zich tegen die in zijn ogen verouderde schildersopvattingen. Hij vertrok naar Barbizon, waar hij samen met andere schilders begon te schilderen in de open lucht, en plein air. Millet legde vooral het zware boerenleven vast. De kritiek was niet mals. Die lompe boerenfiguren schilderen had niets met kunst te maken. Maar Millet hield vol en zou uiteindelijk schilders als Claude Monet, Camille Pissarro en Vincent van Gogh beïnvloeden. In Millets werk zit heel duidelijk een religieuze component. Of hij zelf erg gelovig was of dat hij dit aspect aantrof in het boerenleven is niet helemaal duidelijk. Maar in Het Angelus, waar een stel op het land staat te bidden, of de Arenleesters, een motief rechtstreeks afkomstig uit het Bijbelverhaal van Ruth is het onmiskenbaar. Het meest duidelijk is het in De Zaaier, eveneens naar een Bijbelverhaal, waar het al een soort vooruit verwijzing naar de geboorte van Jezus is. Millet schilderde zijn Zaaier in 1850. Er is een krijttekening bewaard gebleven waarin Millet de verhouding heeft bijgeschreven. Daarnaast is er een pastel met aan de horizon een ploegende boer en diverse bouwwerken. En waar je zou vermoeden dat Millet in zijn uiteindelijke schilderij deze details heeft weggelaten, blijkt de pastel juist van later datum. In het schilderij zien we alleen de ploegende boer met zijn twee ossen terug.
Zoals gezegd was een van de schilders, die door Millet beïnvloed werden, Vincent van Gogh. Toen hij in 1873 korte tijd in Parijs werkte, maakte hij daar kennis met het werk van Millet. Als hij zelf later gaat schilderen is het boerenleven eerst in Drenthe en daarna ook in Nuenen een belangrijke inspiratiebron. Niet alleen kopieert Van Gogh Millet diverse keren, we komen de zaaier ook in andere schilderijen tegen. Nu is van Van Gogh bekend dat hij korte tijd als hulpprediker heeft gewerkt bij een dominee in Isleworth. Maar of de bijbelse betekenis een rol heeft gespeeld bij zijn voorliefde voor De zaaier is niet bekend. Van Gogh schilderde acht keer een zaaier, waarvan twee volgens de titel naar Millet. Daarnaast treffen we nog een enkele zaaiende boer en een zaaiende boerin tussen zijn aquarellen en zijn maar liefst zestien tekeningen rond het thema zaaien.
Met Van Gogh was het nog niet afgelopen met het navolgen van Millet. Twee kunstenaars van De Stijl, te weten Theo van Doesburg en Bart van der Leck kwamen beide in 1921 met hun versie van De Zaaier. Van der Leck schilderde de voorstelling net als zijn voorgangers, maar dan in vlakken in primaire kleuren. Van Doesburg maakte er twee ontwerpen voor glas-in-loodramen van, ook in de kenmerkende primaire kleuren. Hij noemde de voorstelling Grote Pastorale en Kleine Pastorale noemde. Waar Mondriaan in zijn schilderijen abstractie nastreefde, is er bij Van Doesburg en Van der Leck hooguit sprake van stilering. Bij beide is de zaaier zonder meer herkenbaar.
En dan is er nog een gebeeldhouwde zaaier. Niet ver van het gemeentehuis in Ede liggen de Trapakkers, een lapje groen midden in de stad waar diverse soorten granen worden verbouwd. Daartussen staat het beeld De Zaaier van Rien Goené. Ook nier zien we de zaaier in de loop, met zijn rechter been voor en zijn rechter arm naar achteren, klaar om met een flinke zwaai zijn zaad over de akker te strooien. Volgens diverse bronnen is het beeld gemaakt voor het kantoor van de Bondsspaarbank. Die bank bestaat na diverse fusies niet meer. Mogelijk is het bankgebouw afgebroken en is vervolgens deze toepasselijke plek voor het beeld gevonden.
Met dit beeld is eigenlijk ook de cirkel weer rond. Millet werd verweten dat zijn boerenfiguren nogal lomp waren. Maar realistisch waren zijn voorstellingen wel. Het beeld van Goené wordt gekenmerkt door een wat hoekige stilering, zij het niet zo extreem als bij Van Doesburg en Van der Leck. Maar het is niet moeilijk voorstelbaar dat menige beschouwer het beeld De Zaaier van Rien Goené lomp zal vinden. Ook zou je kunnen zeggen dat Millet met zijn schilderij het zaad geleverd heeft waarmee de voorstelling van De Zaaier volgens tot volle wasdom is gekomen.
