In 1902 schreef Thomas Mann de novelle Gladius dei. In het München van rond 1900 betreedt een zonderlinge figuur een kunsthandel. Hij gaat tekeer over de wellustige kunst met schaars geklede vrouwen die in de etalage te zien is. Daarvan is Hieronymus niet gediend. Mann schrijft dat zijn hoofdpersoon gekleed is in een lang gewaad met een capuchon die hij over zijn hoofd getrokken heeft. Verder heeft Hieronymus een grote opvallende haakneus.
Savonarola
Die beschrijving is bepaald niet willekeurig, net zo min als de naam. Mann heeft zijn hoofdpersoon gebaseerd op de Florentijnse monnik Girolamo Savonarola. Hieronymus is de Latijnse vertaling van Girolamo. Het uiterlijk heeft ook een bron: een prent van Fra Bartolomeo, tevens het enig bekende portret van de monnik. Savonarola wist aan het eind van de vijftiende eeuw in Florence de nodige aanhang en invloed te bereiken. Hij verzette zich zich, net als Manns Hieronymus, tegen de, in zijn ogen, al te losbandige ontwikkelingen in zijn stad. Het leidde tot een soort beeldenstorm en boekverbrandingen. Uiteindelijk kwam Savonarola in conflict met paus Alexander VI. Deze deed de Florentijner monnik in de ban en vroeg om zijn uitlevering om terecht te staan voor ketterij en het veroorzaken van een schisma in de katholieke kerk. Florence weigerde echter Savonarola uit te leveren, berechtte hem zelf en bracht hem op 23 mei 1498 ter dood, door ophanging én verbranding. Naar verluidt stookte de beul het vuur diverse keren goed op om er zeker van te zijn dat er niets van Savonarola over zou blijven dat als relikwie zou kunnen gaan dienen. De terechtstelling is vastgelegd in een prent van een anonieme meester.
Bruno
Ruim honderd jaar na de dood van Savonarola moest een andere monnik eraan geloven. Op de Campo de’ Fiori in Rome werd Giordano Bruno terechtgesteld. Maar waar Savonarola tekeer ging tegen weelde en losbandigheid en soberheid predikte, kwam Bruno op een heel andere manier in conflict met de kerk en de paus. Bruno, opgegroeid in Napels, beschikte over een fabelachtig geheugen en schreef diverse boeken over dit onderwerp. Als geheugenkunstenaar werd hij naar Rome gehaald om zijn vaardigheden aan de paus te tonen. Bruno verzette zich tegen diverse dogma’s en doctrines van de kerk. Jarenlang zwierf hij door Frankrijk, Engeland en Duitsland en schreef hij onder meer verhandelingen over het heelal. Maar overtuigd van zijn eigen gelijk, ontaardden discussie met wetenschappers vaak in conflicten. Toen de strenge paus Sixtus V in 1590 overleed, meende Bruno dat hij veilig kon terugkeren naar Italië. Na Sixtus bekleedden achtereenvolgens Urbanus VII, Gregorius XIV en Innocentius IX samen amper twee jaar het ambt, waarna in 1592 Clemens VIII tot paus gekozen werd. In datzelfde jaar werd Giordano Bruno in Venetië aanghouden, uitgeleverd aan Rome, waar hij na een proces van ruim zes jaar terechtgesteld werd. Op 17 februari 1600 werd Giordano Bruno, net als Savonarola, eerst opgehangen en vervolgens levend verbrand.
Overeenkomsten
Waar hun levenseinde al parallellen vertoont, zijn er nog meer overeenkomsten. Savonarola wordt inmiddels om zijn ideeën wel gezien als geestverwant van Maarten Luther. Had hij niet zo’n schrikbewind ontketend in zijn stad, dan zou hij nu gevierd worden als kerkhervormer. Bruno zocht op zijn vlucht in Genève aansluiting bij de aanhangers van Calvijn, maar die bleken niet gediend van zijn opvattingen. Later, in Duitsland, verkeerde Bruno enige tijd in Lutherse kringen, maar ook voor hen gingen zijn ideeën te ver.
Wat ze verder gemeen hadden: beide waren ooit ingetreden bij de orde der Dominicanen. En dat is opmerkelijk omdat de Dominicanen, door een woordgrap ook wel de honden van de Heer genoemd (Dominus is heer, canis is hond), de belangrijkste uitvoerders van de inquisitie waren. Zowel Savonarola als Bruno werd van ketterij beschuldigd en daarvoor veroordeeld en daar moeten dus hun ordebroeders de hand in hebben gehad.
En dan is er nog de overeenkomst waardoor ze visueel voortleven. Ik noemde al het Savonarola-portret door Fra Bartolomeo, met de kap van de pij ver over het hoofd getrokken. Het bekendste beeld van Giordano Bruno is het standbeeld dat voor hem verrees op de plek waar hij terechtgesteld werd, op het Campo de’ Fiori in Rome. Dit beeld uit 1889 en gemaakt door beeldhouwer Ettore Ferrari, kwam er mogelijk door inspanningen vanuit de vrijmetselarij. We zien Giordano Bruno in monnikspij en met zijn kap ver over zijn hoofd getrokken. Net als Girolamo Savonarola en net zoals de door Thomas Mann beschreven Hieronymus.
