Pas hoorde ik weer Sergej Rachmaninovs Die Toteninsel, het symfonisch gedicht waarvoor hij zich liet inspireren door een zwart-wit reproductie van het gelijknamige schilderij van Arnold Böcklin. De dood als onderwerp in een schilderij, maar dan niet als personificatie. Böcklin verwierf er wereldroem mee. Ik was wel benieuwd of de door ook terug te vinden is in het werk van Moritz von Schwind.
Duister zwelt het geluid van de strijkers aan, de muziek lijkt te golven, de sfeer is unheimisch. En dat wordt alleen maar erger. Op een gegeven moment nemen de fluiten met ijle melodielijnen het heft in handen. Als ik naar Die Toteninsel van Sergej Rachmaninov luister, krijg ik altijd weer kippenvel.
Bij zijn compositie baseerde Rachmaninov zich op een schilderij van de Zwitserse schilder Arnold Böcklin. Vanaf 1880 maakte Böcklin vijf versies, waarin we een roeiboot richting een mysterieus eiland zien varen. Een eiland dat met steile rotsen hoog oprijst uit het water en dat gedomineerd wordt door donkere cipressen, de bomensoort die we vaak terug vinden op mediterrane begraafplaatsen. Het is alsof schipper Charon met een dode aan boord de oversteek maakt over de Styx. Zo bezien is het een verwerking van een thema uit de klassieke mythologie. Maar het gaat verder, het is ook een vooruitwijzing naar het lot dat ons onherroepelijk te wachten staat, onze eigen dood. Het is niet voor niets dat Böcklin gezien wordt als een van de wegbereiders van het Duitse symbolisme. Maar ook een schilder met wortels in de Duitse romantiek.
Muziek
“So wie er komponiert, so möchte ich malen können”, is een uitspraak van Moritz von Schwind. De er waarnaar hij verwees is uiteraard Franz Schubert. Of Schwind ooit kennis heeft gemaakt met Arnold Böcklin, die 21 jaar jonger was, durf ik niet te zeggen. Zeker is wel dat Schwind al negen jaar door was toen Böcklin zijn eerste Toteninsel schilderde. Het is dus enorm speculatief om te stellen dat Schwind, zelf verdienstelijk violist en in zijn werk altijd een link leggend met de muziek, het schilderij van Böcklin en de muzikale bewerking daarvan door Rachmaninov waarschijnlijk wel zou hebben kunnen waarderen. De geest van het schilderij en het muziekstuk meen ik in ieder geval in zijn werk wel terug te zien. Gedurende zijn hele schildersloopbaan is Schwind telkens weer bezig geweest om muziek van zijn vriend Schubert te vertalen in beelden. Een goed voorbeeld is Schwinds Der Erlkönig, waarover ik al eens schreef, en dat hij baseerde op het door Schubert getoonzette gedicht van Johann Wolfgang von Goethe.
Moritz von Schwind, Gräber und Todesgedanken
Tekeningen
Maar even terug naar Böcklins Toteninsel. Speelt in Schwinds werk de dood een rol? Nee en ja. In Schwinds schilderijen is de dood als thema niet terug te vinden. Maar in zijn tekeningen wel. Veel van zijn tekeningen heeft hij later tijdens zijn loopbaan verder uitgewerkt in schilderijen. Dat geldt niet voor Schwinds tekeningen waarin de dood om de hoek komt kijken. In 1823 tekende Schwind een kleine zestig Gräber oder Todesgedanken, kleine grafmonumentjes of voorstellingen die verwezen naar of associaties opriepen met de dood.
In 1823 was Schwind negentien jaar oud. Zijn pentekeningen ogen licht, maar duiden op een bezwaard gemoed. Waar deze voorstellingen precies vandaan kwamen, is niet duidelijk.
Moritz von Schwind, Der Tod und das Mädchen
Gedicht
Ook uit 1823 dateert een tekening waarvan de herkomst wel direct duidelijk is: Der Tod und das Mädchen. In 1817 had Franz Schubert het gedicht van Mathias Claudius op muziek gezet. Deze had het gedicht zeer waarschijnlijk gebaseerd op volksverhalen die hij verzameld had, want het thema van de Dood en het meisje komen we al eerder in de kunstgeschiedenis tegen.
Schwind heeft ongetwijfeld het lied van Schubert gekend, toen hij de tekening maakte. Het beroemde strijkkwartet kende hij niet, of in ieder geval niet in voltooide vorm. Schubert rondde dat pas af in 1824, maar het is niet uitgesloten dat hij met zijn vrienden al over zijn plannen gesproken heeft en dat Schwind in een verloren ogenblik zijn schets al op papier heeft gezet.
Cyclus
Hier en daar komt de dood elders nog om de hoek kijken in Schwinds werk, maar dan betreft het altijd illustraties bij bestaand werk, die ik hier verder buiten beschouwing wil laten. Ik vind het wel een mooie cyclische beweging, van de muziek en Franz Schuberts lied, via de tekening van Moritz von Schwind, naar het schilderij van Arnold Böcklin en uiteindelijk terug naar de muziek in de vorm van het symfonische gedicht van Sergej Rachmaninov.
Bijna was dit verhaal er overigens helemaal niet geweest. Zoals gezegd baseerde Rachmaninov zich op een zwart-wit reproductie van Die Toteninsel. Toen hij later het werk in kleur zag, viel het hem dermate tegen, dat hij verklaarde dat als hij dit eerder had gezien, hij zou hebben afgezien van zijn compositie.
