Mama appelsap en Titiaan

‘Waar is toch dat zebra hondje voor’ en ‘jullie hebben nog niet betaald’. Liefhebbers herkennen beide zinnetjes onmiddellijk als mondegreen, het verschijnsel waarbij je stukken tekst van bijvoorbeeld een liedje verkeerd verstaat, maar er toch een soort logische zin blijft bestaan. Sinds 3fm-dj Timur Perlin er aandacht aan besteedt, heet het in Nederland ook wel mama appelsap. Het is volstrekt onschuldig, behalve dan dat je nooit meer het origineel hoort. De hit Lambada gaat voorgoed hand in hand met dat zebra hondje.

In de schilderkunst kan dat ook gebeuren, Zo is het haast onmogelijk om het Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw van Jan van Eyck te zien zonder je af te vragen of de vrouw nu zwanger is of niet.

Nee, dat is ze niet, haar dikke buik duidt op welvaart. Maar toch, omdat ooit iemand de suggestie heeft gewekt, zit dat ergens achter in je geheugen.

Onlangs kwam ik weer zoiets tegen. Het kwam door het lezen van De engelen van Venetië, een historische jeugdroman van Noëlla Elpers. Zij vertelt over twee jongens die opgroeien in Nantes en die elkaar als broers beschouwen. Naarmate zij ouder worden, neemt bij Angelo, de oudste, de wil toe om meer van de wereld te zien. Met een rijke koopman kan hij naar Venetië reizen. Piotto, de een jaar jongere, komt achter het plan en besluit, hoewel hij blind is, mee te gaan om Angelo in de gaten te houden.

In Venetië worden de beide jongens opgemerkt door Titiaan, de beroemde renaissanceschilder. Voor zijn beroemde altaarstuk De hemelvaart van Maria (of in het Italiaans Assunta) zoekt hij nog enkele figuranten.

Tijdens de schildersessies raakt Angelo helemaal in de ban van de mysterieuze Violante, die model staat voor Maria. De truc die Elpers toepaste is bekend en doorzichtig. Je neemt een schilderij, focust op één of meer figuren en je bedenkt hoe hun leven zou kunnen zijn geweest. Zo schreef Leo Perutz ooit De Judas van Leonardo, waarin de grote schilder wraak neemt op een rivaal door hem als Judas in zijn Laatste avondmaal af te beelden.

Titiaans Assunta trekt in de kerk van Santa Maria Gloriosa dei Frari in Venetië nog altijd veel bezoekers. Het stralende gele licht, de verheven uitdrukking van Maria, ze maken grote indruk. Zo ook op de Oostenrijks-Duitse schilder Moritz von Schwind, die in 1835-1836 naar Italië reisde. Wat hij er hoopte te vinden, is uit al zijn nagelaten brieven niet terug te vinden. Misschien ging hij wel op reis om door zijn vakbroeders serieus genomen te worden. Een studiereis naar Italië gold in de tijd als een must.

Zeker is dat Schwinds reis geen succes werd. Hij loopt zich voortdurend te ergeren en vindt bij voorbeeld dat het net opgegraven Forum Romanum wel weer volgestort mag worden. Eigenlijk gedraagt hij zich als een enorme oude nurks. Er is maar één ding waar hij vol enthousiasme over bericht: Titiaans Assunta.

Toen Schwind jaren na zijn Italiaanse reis een aantal ontwerpen moest maken bij Mozarts Zauberflöte kwam hij met een Königin de Nacht, die ondanks alle grote verschillen (vooral de spekkige armen zou Titiaan nooit geschilderd hebben) vooral door de wolken en de cirkel van licht herinnert aan Titiaans Assunta.

In Venetië is Titiaans Assunta nog minimaal twee maal ergens anders te vinden. Achter in de Frarikerk. Bevinden zich twee grafmonumenten. Dat van Antonio Canova, dat door de beeldhouwer zelf voor Titiaan bedoeld was, maar door zijn leerlingen voor hun meester werd bestemd. En er tegenover het grafmonument voor Titiaan, waarin zijn Assunta in reliëf is uitgevoerd.

Elders in Venetië staat de kerk die bekend is als I Gesuiti. Daar prominent bovenop de gevel prijkt Maria tijdens haar hemelvaart. Ze zweeft veel minder dan bij Titiaan, ze wordt gedragen. De associatie met Titiaan zit hem vooral in het handgebaar. Vreemd is het niet om Maria hier zo te zien: de officiële naam van I Gesuiti is Santa Maria Assunta.

En hoe zit het dan nu met die visuele mama appelsap? Linksonder, naast de grijsaard met het witte gewaad, heft een man in het rood zijn hoofd op naar Maria. Hij zal voor mij dankzij Noëlla Elpers voortaan altijd Angelo heten. Het hoofd boven zijn linkerschouder is voor eeuwig Piotto.